Tôi may mắn sớm được tiếp cận với nền công nghiệp hiện đại, sống với những người thợ giàu sáng tạo, giàu nhân ái và bất khuất kiên cường. Năm 1961, tôi may mắn được NXB Thanh Niên và Khu đoàn Đặc khu Hồng Quảng tin cậy giao cho viết tập hồi ký “Đất Mỏ Anh hùng” nhân kỷ niệm 25 năm cuộc Tổng đình công của hơn ba vạn thợ mỏ ngày 12/11/1936. Tôi vui mừng vì có điều kiện tiếp xúc nhiều tư liệu, gặp gỡ nhiều nhân vật quan trọng để không chỉ hoàn thành tập hồi ký mà còn tích lũy vốn sống cho quá trình làm báo, viết văn lâu dài ở vùng Than. Ở Vùng mỏ, ra ngõ gặp than, ra ngõ gặp chuyện, gặp người thợ, tức là ra ngõ là gặp nhân vật của tiểu thuyết. Bởi vậy, theo tôi, tìm nguyên mẫu để viết thì không khó nhưng viết thế nào cho hay rất khó, không thể sống lơi khơi, “cỡi ngựa xem hoa”.

Tôi học được từ người thợ lò cách thể hiện “đi thẳng” vào truyện chân thực, không sa đà vào mây gió trăng sao, không miên man, rối rắm mà tập trung chi tiết xây dựng nổi bật tính cách nhân vật đa chiều qua những sự kiện bình thường mà độc đáo”. Điều mà tôi tâm đắc nhất là đã tiếp nhận được ở Quảng Ninh sự trăn trở tìm tòi sáng tạo, chân thực, bao dung khi viết văn, viết báo. Ngay cả cách thể hiện cũng phải mới mẻ, phù hợp với nội dung để tạo nên sức hấp dẫn trong từng chi tiết, từng câu đối thoại, không chỉ phù hợp với tính cách nhân vật mà còn phải có trí tuệ, gắn với sự khái quát hoàn cảnh xã hội.

Tôi đã chọn cho mình cách viết “tốc độ”, dồn nén, áp dụng phương pháp cắt lớp của điện ảnh, tạo ra những xung đột tính cách của sân khấu và cả cách lướt qua sự kiện kiểu của báo chí để cho người đọc tiếp nhận nhanh thông tin và gợi mở cho họ sức tưởng tượng sống cùng nhân vật, chỉ tập trung khoét sâu vào những sự kiện chính. Điều này giống như trong khai thác than người ta phải chọn phương hướng mở lò, cắt tầng đi thẳng vào vỉa than sao cho ngắn nhất, hiệu quả nhất. Tôi học được từ người thợ lò cách thể hiện “đi thẳng” vào truyện chân thực, không sa đà vào mây gió trăng sao, không miên man, rối rắm mà tập trung chi tiết xây dựng nổi bật tính cách nhân vật đa chiều qua những sự kiện bình thường mà độc đáo. Bởi vậy, nhân vật trong sáng tác của tôi chủ yếu được khắc hoạ số phận với những xung đột căng thẳng đầy hấp dẫn.

Huệ trong tiểu thuyết “Mảnh đời của Huệ” có một cuộc đời bị xé ra thành nhiều mảnh đau khổ, đoạn trường: Từ một cô gái thôn quê xinh đẹp, bị lừa, bị hãm hiếp, dạt ra mỏ, dạt sang Hồng Kông. Cuối cùng quay lại mỏ và Huệ đã tìm được hạnh phúc của cuộc đời mình. Sau hai cuộc tình đau khổ với phó giám đốc Hải và lái xe Phúc, Huệ gặp được Long, người đàn ông mang lại hạnh phúc cả đời cho chị. Tôi không miêu tả trực diện người thợ mỏ mà tôi dựng một đường viền để soi sáng nhân vật. Từ đó, tôi mở rộng biên độ của đề tài từ chuyện sản xuất và chiến đấu sang các mối quan hệ riêng tư để tạo không gian nghệ thuật rộng cho nhân vật hoạt động. Nhân vật của tôi không chỉ được đặt trong quan hệ sản xuất ở trên mỏ, mà còn được đặt trong quan hệ muôn mặt đời thường.

Ban đầu tôi định viết tiểu thuyết “Huyết thống” với độ dài trên 1.000 trang, song từ khảo sát nhu cầu bạn đọc thời cơ chế thị trường, bùng nổ thông tin, quỹ thời gian dành cho đọc sách của mọi người ngày càng hạn hẹp, tôi đã viết với 268 trang (in khổ 13x19cm) với lối kể chuyện chân thực, cắt lớp, gợi mở mà vẫn thấy chuyển tải được toàn bộ câu chuyện và những sự kiện quan trọng suốt một thời kỳ dài của Vùng than. Tôi không có ý định miêu tả lại lịch sử, nhưng phải cố gắng khái quát được sự hình thành những tính cách thợ mỏ, những đặc trưng của các gia đình thợ mỏ trên con đường công nghiệp hoá đầy gian truân, khốc liệt mà các số phận đan xen vào nhau, dựa vào nhau, tôn cao nhau để sống và cống hiến. Vì muốn tri ân những người thợ mỏ đã cưu mang tôi, nâng đỡ tôi nên cuốn tiểu thuyết không có những nhân vật mà người ta hay gọi là phản diện, tiêu cực. Chỉ có những xung đột tính cách, nội tâm và những hoàn cảnh xô đẩy thân phận con người. Ngay cả những quan niệm bảo thủ, cực đoan của ai đó, xét cho cùng chỉ là sản phẩm của một thời, nhưng từ đó lại bật ra những điểm sáng mới trong các nhân vật, nâng vẻ đẹp cao sang. Có những xung đột những sự kiện của thời đổi mới, thời than lậu, tôi đã phải tước bỏ phần cuối, để dành cho cuốn tiểu thuyết tiếp theo tôi đang thực hiện “Chiều sâu ngược sáng”. Bạn đọc sẽ gặp lại các nhân vật trong “Mảnh đời” của Huệ và “Huyết thống” cùng những gì khốc liệt nhất ở Vùng than hôm nay.

Những câu chuyện, những nhân vật tôi đã khắc hoạ trong các tác phẩm của mình chỉ phản ánh được một phần nhỏ cuộc sống phong phú, đa dạng của thợ mỏ. Không chỉ có có thợ mỏ, nhân vật của tôi còn công tác ở nhiều ngành quan trọng ở các địa phương trong tỉnh như: Uông Bí, Vân Đồn, Hạ Long, Bái Tử Long.

Nhà văn Võ Khắc Nghiêm sinh năm 1942, thuộc thế hệ nhà văn đầu tiên của ngành Than và tỉnh Quảng Ninh. Sau khi tốt nghiệp Khoa Cơ điện mỏ đầu tiên của Trường Trung cấp Kỹ thuật Mỏ, ông về gắn bó với Vùng than, trải qua nhiều công việc khác nhau như: Trưởng Đài phát thanh mỏ rồi Phó Giám đốc Trung tâm truyền hình Công nghiệp mỏ, Phó Tổng Biên tập Tạp chí Than Việt Nam. Ông đã xuất bản 20 tập tiểu thuyết, đa phần viết về Vùng mỏ như: “Nhân danh công lý”, “Mười sáu tấn vàng”, “Cướp ngày”, “Sự huyền diệu của tình yêu”, “Đại dương trong mắt em”, “Người tình 15 năm”, “Phúc hoạ đời người”, “Trăng lạnh Hạ Long” v.v.. Vừa làm báo vừa sáng tác, Võ Khắc Nghiêm đã cho ra đời hàng trăm truyện ngắn, bút ký, phóng sự, hàng chục tiểu thuyết, kịch bản sân khấu, kịch bản điện ảnh. Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Hội Điện ảnh Việt Nam, Hội Nhà báo Việt Nam. Nhà văn Võ Khắc Nghiêm được trao Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam và Hội Nhà văn Việt Nam trao giải nhất giải thưởng Văn học công nhân lần thứ VII (1995 – 2005); giải A văn học công nhân (1990 – 1995), Giải thưởng Nhà nước về VHNT năm 2017, Giải thưởng Văn học ASEAN giai đoạn 2019-2020.

Sau khi tốt nghiệp Nhạc viện Hà Nội rồi về Quảng Ninh công tác, tôi đã đi nhiều nơi, làm ở nhiều ngành, có nhiều trải nghiệm về vùng than nhưng khi quay về Hạ Long rồi thì việc tiếp xúc đầu tiên là với người thợ mỏ. Thời ấy, nói về người thợ là liên quan đến những vấn đề của cuộc sống thường ngày rất lớn, ngành than là ngành kinh tế trọng điểm của cả nước trong cả một giai đoạn dài như thế nên mọi người đều cuốn vào đó.

Một nhạc sĩ, một nhạc công như tôi thì việc đầu tiên là phải bám vào nhịp sống của vùng đất mình đến để sống, để sáng tác thôi. Tôi đặc biệt có quãng thời gian gắn bó lâu dài cùng với mỏ than Hà Lầm, đi về gần gũi, thân thiết như người nhà vậy. Mà vùng đất này có chất riêng, rất nhiều ca sĩ trưởng thành lên từ Hà Lầm, như: Thanh Việt, Phương Điệp, Thu Hường... Hồi ấy, cứ 1-2 năm, tôi lại có một ca khúc mới viết riêng cho Hà Lầm, như ca khúc “Đảng là mùa xuân người thợ” tôi viết theo “tông” một giọng nữ của Hà Lầm. Lại có những ca khúc tôi viết cho Hà Lầm nhưng không chỉ “sống” với thợ mỏ Hà Lầm mà lại lan truyền, trở thành ca khúc chung cho cả vùng mỏ như “Thơ thợ lò”. Thợ mỏ nơi đây yêu văn nghệ, không khí sôi nổi, ngấm trong mỗi cán bộ, thợ mỏ là men say với người nghệ sĩ hơn bất cứ thứ gì.

Tôi nhớ con đường vào Hà Lầm khi ấy chưa to đẹp như bây giờ, đường lên các khai trường còn lầy lội nhưng mỗi người hát, mỗi người thợ đều nhiệt tình. Tôi đi với thợ mỏ Hà Lầm, nghe họ kể chuyện về đời sống, vào lò cùng họ, mức khai thác khi ấy mới là -50 độ sâu thôi, giờ đã là -400 rồi. Rồi giai điệu của ca khúc “Thơ thợ lò” ra đời: “Âm năm mươi độ sâu, chúng tôi đi vào trong lòng đất. Âm năm mươi độ sâu, những bước đi chuyển rung núi đồi. Nắng hay gió, suối hay khe đều ở cả trên đầu. Càng xuống thấp càng nhiều gian khó thử thách lòng chúng ta…”. Sau này, không chỉ thợ mỏ Hà Lầm mà nhiều mỏ khác từ Vàng Danh, Nam Mẫu, Quang Hanh vẫn hát ca khúc này, rồi tự biến lời ca khúc theo độ sâu mà họ khai phá, chinh phục…

Cái gốc ở Hà Lầm, tôi đi mỏ Hà Lầm nhiều, nhưng để có vốn cho sáng tác của mình, tôi đã đi hầu hết vùng than, từ xuống lò nghiêng ở than Đông Bắc, đi Vàng Danh, vào mỏ ở than Quang Hanh, thăm lòng moong Cọc Sáu, các mỏ lộ thiên ở Cao Sơn, Đèo Nai… lấy cảm xúc của mỗi vùng đất, mỗi mỏ than để tạo nét riêng cho ca khúc của mình. Sức đi, sức viết ở mỗi giai đoạn cũng khác nhau, ngày trước còn trẻ đi nhiều, giờ đi ít hơn. Cách đây 30 năm, tôi từng chui xuống lò giếng đứng Mông Dương, khoảng chục năm trước thì xuống được tới lưng chừng thôi, và vừa rồi không đủ lực xuống sâu hơn nữa để viết cho thợ lò thì dừng ở lưng chừng thăm nhà đèn, rồi viết ca khúc về nhà đèn. Sáng tác của tôi nhiều nhưng tỷ lệ viết về than vẫn lớn nhất, mang nhiều màu sắc khác nhau.

Công việc của người thợ mỏ thì vất vả, nặng nhọc, độc hại, nhưng họ làm việc rất khoa học, bản chất của họ là chịu khó, xốc vác… Để có được những sáng tác văn học nghệ thuật về người thợ thì từ hội hoạ, âm nhạc hay thơ văn đều cần có cảm xúc, tài năng và cái duyên, tình yêu của mình gắn bó với vùng đất này thì mới hay được, mới cuốn hút được người nghe. “Thành phố trong lòng đất/ Bạn có nghe tên bao giờ/ Thành phố nghe lạ thế/ Mà thiết tha trong đời…” đây là viết về mỏ than Mông Dương, rồi còn nhiều mỏ khác nữa. Không phải là nghĩ về người thợ mỏ nữa mà là cả cuộc đời sống với vùng than, tôi viết về biển và than là dày nhất. Tôi lấy sự to lớn, hùng vĩ của những tầng than, lao động của những người thợ mỏ làm nguồn, trong đó có vui buồn, có những vất vả và cả niềm hạnh phúc của người thợ, dù là lúc sản xuất thuận lợi hay ở vào những giai đoạn khó khăn thì người công nhân vẫn mang niềm tự hào về sức mạnh cũng như sức sáng tạo, sự đồng tâm của người thợ mỏ. Sáng tác về ngành than, về người thợ mỏ lúc nào cũng là nguồn đề tài không vơi cạn trong sáng tác của các văn nghệ sĩ, trong đó có giới nhạc sĩ chúng tôi.

Bây giờ, ngành than phải đối mặt với nhiều vấn đề, có nhiều khó khăn, Quảng Ninh chuyển hướng từ “nâu” sang “xanh” thì vai trò của nhiệt lượng, của khai thác than giảm dần đi, không còn khí thế sản xuất như xưa nữa, và người làm than cũng có những nỗi niềm, những nỗi buồn phảng phất nào đó không nói ra. Đó là sự thật thôi nhưng tôi tin ở trong người thợ, người công nhân có một truyền thống, sức mạnh từ kinh nghiệm sản xuất than bao nhiêu năm qua. Sản xuất than trước kia giống như mạch máu của tổ quốc, người thợ, người dân vùng mỏ được hưởng lợi rất lớn từ than, tạo nên sức mạnh của vùng than, cũng từ than, từ sức phấn đấu của người thợ mỏ mà làm ra được bao nhiêu công trình lớn, nhỏ cho Quảng Ninh, cho đất nước. Đó là sức mạnh, là niềm tự hào không bao giờ mất đi.

Sức mạnh ấy được thể hiện ra qua những trang viết. Ví như nhiều người thích bài hát “Tâm sự với hòn than” của tôi, phổ nhạc nhẹ rất âm thầm, kiểu âm thầm của người thợ mỏ ấy, chỉ là tâm sự với hòn than thôi, chứ không phải với tầng than đâu. Không cao xa mà rất chi tiết, gần gũi với người thợ. Hay như tôi viết “Âm 50 độ sâu, chúng tôi đi vào trong lòng đất…” đã nói ở trên, khởi đầu tôi viết từ Hà Lầm, cho Hà Lầm, sau cho đến giờ người ta xuống âm 300, 400 và có thể còn sâu hơn nữa, nhưng người thợ lò đều phải lấy than như thế, phải chui xuống sâu như thế, dù ở tầng nào, đi nghiêng, đi ngang thì đều là việc của người thợ lò. Chính vì thế, bài hát được phổ cập rất rộng rãi trong các mỏ, có khi nhiều nơi còn hát hay hơn ở nơi mà nó sinh ra. Đấy là tình yêu của mình dành cho họ, từ công việc bình thường để khơi lên niềm tự hào của những người thợ mỏ…

Người ta bảo chúng tôi làm quản lý thì viết nhạc làm sao? Nó như 2 mảng đối lập. Nhưng thực tế, với chúng tôi, sự gắn bó với than gần 40 năm đó chính là nguồn chất liệu quý giá, cảm hứng để chúng tôi cho ra đời những tác phẩm được công chúng ghi nhận. Ví như việc kỷ niệm đón chào tấn than thứ một triệu của Than Hòn Gai với dòng cảm xúc tuôn trào, tôi lúc đó đang là Giám đốc viết ngay tại chỗ ca khúc “Tuổi trẻ Than Hòn Gai”. Đến nay, những lời ca ấy vẫn vang mãi trên công trường Than Hòn Gai mỗi dịp hội diễn, kỷ niệm Công ty.

Có lần sau khi đi lò, tôi thấy anh em Than Hòn Gai ra nhọ nhem, không thể nhận ra nhau. Lên đến mặt đất, chân tay mặt mũi phủ đen bởi bụi than. Mồ hôi nhễ nhại ướt áo. Những tưởng cái lam lũ, mệt nhọc ấy đã nhấn chìm tinh thần nghệ thuật của những người thợ. Nhưng thật bất ngờ. Ngay tối hôm ấy, họ - những anh thợ, chị thợ bết bát mồ hôi lúc sáng đã biến thành những vũ công điêu luyện tập trên sàn nhảy. Người ta trở nên say sưa, có khiếu không kém những nghệ sỹ chuyên nghiệp. Không ai nghĩ rằng sau công việc vất vả là thế mà họ còn có thể nhảy múa điêu luyện đến vậy. Nét sinh hoạt văn hóa đó đã gây ấn tượng cho tôi viết nên ca khúc được lớp lớp thợ mỏ yêu thích: “Cha cha cha thợ mỏ”.

Làm than tôi thấy rằng, đời sống tinh thần vốn đã quan trọng với con người. Nhưng với thợ mỏ, nó lại càng cần thiết hơn nữa. Dòng than và tiếng hát, hai niềm hạnh phúc song hành ấy đã được dung hòa và tuôn chảy trong trái tim tôi. Vào những năm 2000 ngành Than rất khó khăn, tình hình hoạt động của Công ty Than Hòn Gai lúc đó có thể ví như là “khúc bi mang điệu thức thứ”. Chúng tôi luôn trăn trở rằng phải làm gì để Than Hòn Gai có bước phát triển nhảy vọt giống như “khúc biến tấu mang điệu thức trưởng”. Nghệ thuật và kinh tế là hai việc khác nhau thậm chí là trái ngược nhau nhưng phải làm thế nào để dung hòa được cả hai. May thay tạo hóa đã tặng cho tôi cả hai. Hai niềm đam mê ấy luôn cháy bỏng trong trái tim tôi. Bởi vậy tôi may mắn được hưởng cả hai niềm hạnh phúc: Với âm nhạc và với than. Và tất nhiên, tôi không thể làm gì khác ngoài việc chung tình với cả hai.

Nhạc sĩ Lê Nguyên Thêm bút danh Lê Thêm sinh năm 1949 tại Hạ Long. Năm 1972, ông tốt nghiệp Đại học Mỏ - Địa chất, lên đường nhập ngũ chiến đấu ở mặt trận Bình - Trị - Thiên. Giữa chiến trường, ông ra mắt những tác phẩm âm nhạc đầu tay như: Ca khúc “Cây dương khô”, đạt giải A, bản hòa tấu “Tiếng hò Cửa Việt” và “Xe pháo hành quân” đạt giải B toàn quân. Năm 1975, Lê Nguyên Thêm xuất ngũ, về vùng than làm thợ. Ông phấn đấu lên Phó phòng, Trưởng phòng Kế hoạch, Giám đốc Xí nghiệp Than Cao Thắng, Phó Giám đốc Công ty Than Hà Lầm rồi Giám đốc Công ty Than Hòn Gai. Làm than nhưng Lê Nguyên Thêm vẫn có thú vui sáng tác âm nhạc như hồi cầm súng. Ông có nhiều ca khúc đáng chú ý như: “Khi anh bay qua vùng Than”, “Nỗi nhớ dòng sông”, “Tự nhủ”, “Khúc ngẫu hứng người thợ lò” v.v. Nhiều tác phẩm của ông đạt giải cao trong Hội diễn văn nghệ quần chúng người lao động toàn quốc, ngành Than và giải thưởng Văn nghệ Hạ Long như các tác phẩm: “Cây đàn Hạ Long”, “Tuổi trẻ ra khơi”, “Thu sang”, v.v. Ông là Hội viên Hội VHNT tỉnh Quảng Ninh; Hội viên Hội Nhạc sĩ Việt Nam; được UBND tỉnh trao tặng danh hiệu Nghệ sĩ Vùng mỏ năm 2005. Ông được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba.