Nghề may trang phục truyền thống của người Dao ở Ba Chẽ

Người Dao ở Ba Chẽ có 3 nhóm: Thanh Y, Thanh Phán và Lô Gang, chiếm gần 50% dân số huyện. Nghề may thêu trang phục truyền thống từ bao đời nay đã gắn liền với cuộc sống người Dao. Không chỉ là nghề thủ công truyền thống, mỗi vạt áo, gấu quần được thêu tỉ mỉ, chỉn chu bởi bàn tay khéo léo, sự sáng tạo của người phụ nữ Dao còn gửi gắm biết bao tâm tình, nét đẹp trong đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc nơi đây.

Đến Ba Chẽ, dưới những mái nhà nép bên ruộng lúa, nương ngô, chúng ta dễ dàng bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ Dao sử dụng trang phục truyền thống trong sinh hoạt hằng ngày. Theo phong tục từ xưa, các cô gái Dao trước khi lấy chồng đều phải biết thêu, may vá để tự tay thêu trang phục cưới cho mình cũng như may thêu được nhiều bộ trang phục dành làm quà tặng cho mẹ chồng, các chị em chồng. Vì vậy, phụ nữ Dao từ già tới trẻ hầu hết đều biết thêu thùa, may vá.

Phụ nữ Dao có cách thêu rất độc đáo, họ không thêu theo khuôn mẫu mà hoàn toàn dựa vào trí nhớ và sự tưởng tượng của mình. Với kỹ thuật thêu điêu luyện, đồng bào thường thêu từ mặt trái của tấm vải và sau đó lật lại mặt bên kia để sử dụng. Từng đường kim mũi chỉ phải tính toán cẩn thận để đảm bảo bố cục và màu sắc cân đối, hài hoà. Trên nền vải chàm truyền thống, đồng bào thêu lên hình tượng chim thú cách điệu, cây cỏ, hoa lá và cảnh trí thiên nhiên. Có khi chỉ là những hoạ tiết ngang, sọc nhưng được sắp xếp theo bố cục rất sinh động và đẹp mắt.

Chỉ thêu được sử dụng chủ yếu là màu đỏ, vàng, xanh và trắng thêu theo trình tự từ mặt sau đến mặt trước, lên nẹp áo, xuống cổ tay rồi mới may lại thành bộ trang phục hoàn chỉnh. Yếm, xà cạp, khăn đội đầu hay gấu quần của phụ nữ người Dao cũng được thêu thùa trang trí hình chim thú, cây cối, sóng nước cách điệu. Để làm một bộ trang phục hoàn chỉnh như vậy cũng mất chừng ba đến bốn tháng, có khi vài ba năm.

Màu sắc trên trang phục của phụ nữ Dao gồm 5 màu cơ bản là: Đỏ, xanh, vàng, trắng, chàm (đen). Những sắc màu này gợi cho người Dao nhớ về tổ tiên, gắn với truyền thuyết Bàn Vương hóa thành long khuyển mình rồng ngũ sắc. Các màu sắc này cũng mang ý nghĩa riêng và được kết hợp khéo léo để tôn lên lẫn nhau, không bị chói lóa mà trở nên tươi tắn, lung linh và sinh động. Để các hoa văn trang trí trên trang phục thêm đa dạng, phong phú nhưng vẫn giữ được nét mềm mại buộc người phụ nữ Dao phải kết hợp nhiều kỹ thuật thêu khác nhau, như thêu luồn sợi, thêu thắt nút, thêu đột…

Vốn là cư dân nông nghiệp, từ bao đời nay, phụ nữ người Dao đều coi trọng việc ăn mặc, cách chọn hoa văn thêu lên trang phục thể hiện những khát vọng sống, tâm tư và tình cảm. Riêng với nhóm Dao Thanh Phán, trang phục truyền thống được mặc trong đời sống hằng ngày, đặc biệt là nữ giới. Trong đó, nghệ thuật trang trí hoa văn là yếu tố quyết định, trở thành phương tiện để biểu hiện nội tâm, biểu hiện thế giới quan, nhân sinh quan của người sáng tạo, sử dụng trang phục. Phụ nữ Dao Thanh Phán thường thêu những họa tiết như hình chân chó, ruột chó, lưỡi bừa, hoa sâm, hoa hồi, hoa hẹ, hoa dưa nương lên trang phục. Đây đều là những họa tiết gắn bó với lịch sử và đời sống sản xuất, lao động hằng ngày của họ.

Để phân biệt các nhóm Dao, người ta chủ yếu dựa trên sự khác nhau trong bộ trang phục của người phụ nữ. Đối với nhóm Dao Lô Gang, màu sắc sặc sỡ và kỹ năng thêu thùa khéo léo, tỉ mỉ tạo nên sự khác biệt trong trang phục, thể hiện giá trị thẩm mỹ cao và thế giới quan sâu sắc. Trang phục của người Dao Lô Gang có mật độ hoa văn rất dày, mang tới sự nổi bật và cầu kỳ hơn so với trang phục truyền thống của các nhóm Dao khác.

Người Dao Lô Gang di cư từ xã Thái Bình, xã Kiên Mộc, huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn sang Ba Chẽ từ năm 1982; hiện nay sinh sống chủ yếu ở các thôn Khe Nà (xã Lương Minh), Đồng Khoang (xã Đạp Thanh) và Khe Ốn (xã Thanh Lâm) với dân số hơn 500 người. Khác với các dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện, trang phục truyền thống của người Dao Lô Gang nổi bật với tông màu cam tươi sáng và các đường nét hoa văn tinh xảo; gắn với ý niệm về thuỷ tổ Bàn Vương xa xưa. Những bộ y phục nổi bật bởi chỉ màu vàng cam, đỏ thêu trên nền vải đen cùng những họa tiết cỏ cây, hoa lá, núi đồi, hình trái tim... Theo quan niệm của họ, màu đỏ là màu của mặt trời mang lại sự sinh sôi, phát triển, may mắn và hạnh phúc, màu vàng là màu của lúa ruộng, lúa nương gắn bó đời đời với người Dao.  

Cứ lúc rảnh rỗi, chị em phụ nữ Dao Lô Gang lại tranh thủ thêu thùa. Họ bảo tồn, lưu giữ trang phục truyền thống của dân tộc như một báu vật của gia đình. Không chỉ tự may thêu những bộ trang phục truyền thống, phụ nữ Dao Lô Gang vẫn truyền dạy cho con cháu để gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc.

Nghề may thêu trang phục truyền thống của người Dao Ba Chẽ vẫn đang được mỗi thế hệ người Dao giữ gìn, nâng niu và trân trọng. Song để gìn giữ, bảo tồn, phát huy vốn quý này một cách bền vững, vẫn cần có sự vào cuộc, chung tay mạnh mẽ hơn của các cấp, ngành, địa phương, để nâng tầm sản phẩm trang phục truyền thống vượt ra khỏi phạm vi gia đình, trở thành sản phẩm mang tính hàng hóa. Với tiềm năng phát triển du lịch Ba Chẽ, nghề may thêu truyền thống của người Dao sẽ có cơ hội phát triển, xây dựng thương hiệu, vừa góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc vừa tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân địa phương.