Năm 1979, tôi là Trưởng phòng Dân ca và nhạc cổ truyền ở Đài Tiếng nói Việt Nam. Trong cuộc giao ban truyên truyền sáng ngày 19/2 ở Đài, nhà báo Trần Lâm, Tổng Biên tập lúc đó đã chỉ đạo phát sóng các tiết mục ca ngợi tập thể, điển hình đang chiến đấu dũng cảm để bảo vệ Tổ quốc. Tấm gương cô Hoàng Thị Hồng Chiêm ở biên giới tỉnh Quảng Ninh là một điển hình đó. Trong nỗi căm hờn quân xâm lược cùng niềm tin quyết chiến quyết thắng của cả đất nước, mỗi phóng viên, biên tập viên, nghệ sĩ… của Đài tiếng nói Việt Nam, ai cũng muốn làm một điều gì để gửi đến nơi tuyến lửa tiền tuyến. Điều đó thôi thúc tôi viết ca khúc Bông hoa Hồng Chiêm.

Ngay ngày hôm đó, tôi xuống phòng Thời sự, xin đồng nghiệp những thông tin trận chiến ở Móng Cái và về liệt sĩ Hoàng Thị Hồng Chiêm. Trong hoàn cảnh sáng tác khi chưa có dịp gặp gỡ, cũng không nghe ai kể lại, tất cả những gì tôi có là những tin tức của đồng nghiệp và dòng cảm xúc chứa chan sự biết ơn với những người con anh hùng của đất nước. Tôi cẩn thận nghiên cứu, tìm ý tứ cho ca khúc đến thuộc lòng cả bản tin. Càng nghiên cứu, tôi càng thấy khâm phục, tự hào về cô gái tuổi đôi mươi của cửa hàng thương nghiệp Pò Hèn nhỏ bé nhưng lại có ý chí, dũng khí và lòng quả cảm lớn lao khi trở thành người chiến sĩ nơi tuyến đầu của trận đánh. Cô đã cầm súng, và ngoan cường chiến đấu đến hơi thở cuối cùng. Sự hy sinh của Hồng Chiêm khiến tôi nghĩ đến câu thơ của Tố Hữu “Có những phút làm nên lịch sử/ Có cái chết hóa thành bất tử”.

Hình ảnh quả cảm của liệt sĩ Hồng Chiêm cứ trở đi trở lại trong tâm trí tôi. Như một phép lạ, mỗi khi thanh âm của phím đàn ngân lên, thì cũng là lúc lời bài hát lại rõ ràng trong đầu tôi. Và kết quả, ca khúc đã ra đời ngay trong đêm hôm đó. “Bên hoa hồi, hoa quế thơm rừng biên giới/ Có bông hoa Hồng Chiêm thắm đẹp/ Dưới ánh nắng vàng khoe sắc bản làng/ Bông hoa hồng ấy chính là tên… Cô đã thở thành người dũng sĩ/ Gương diệt thù giữ đất Quảng Ninh/... Sông núi hát mãi chiến công này…

Với thế mạnh, sở trường của mình, tôi lựa chọn chất liệu dân ca miền núi phía bắc này để viết tác phẩm. Sáng hôm sau tôi báo cáo và trình bày ca khúc đến Tổng biên tập Trần Lâm, nhạc sĩ Phạm Tuyên được mọi người khen ngợi. Bông hoa Hồng Chiêm cũng là bài hát đầu tiên được sáng tác trong số rất nhiều những ca khúc sau này viết về Pò Hèn, về cuộc chiến đấu anh dũng nơi đây.

Sau khi bài hát được hoàn thiện bản phối, thu âm chính thức, khoảng 3 ngày sau, ca khúc đã được cất lên trên sóng phát thanh của Đài Tiếng nói Việt Nam. Bài hát được thính giả đón nhận nồng nhiệt, đã có rất nhiều lá thư gửi về Đài yêu cầu phát lại bài hát. Tôi còn nhớ có bức thư ngay đầu thư người viết đã trích lại câu hát “Bên hoa hồi, hoa quế thơm rừng biên giới/Có bông hoa Hồng Chiêm thắm đẹp... Cuộc đời nêu sáng tấm gương/ Mang trong mình hào khí Trưng Vương”. Người viết bức thư thể hiện sự tâm đắc, yêu thích, trân trọng bài hát. Họ bảo qua bài hát, hình tượng nữ liệt sĩ Hồng Chiêm ở rất gần gũi, dễ hình dung chứ không phải nơi biên giới xa xôi. Bởi Hồng Chiêm chính là đại diện cho hình ảnh, vẻ đẹp, phẩm chất của người phụ nữ Việt Nam trung hậu, bất khuất, kiên cường.

Giữa biết bao áng văn, thơ, nhạc, họa đi cùng năm tháng về Pò Hèn - bản hùng ca của cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới, tôi rất vinh dự khi được đóng góp một ca khúc ngợi ca về nữ liệt sĩ Hoàng Thị Hồng Chiêm - người con gái anh hùng của quê hương Bình Ngọc, Móng Cái. Đến bây giờ, sau hơn 40 năm sáng tác bài hát và nay tôi cũng ở tuổi 86, mỗi khi nghe lại giai điệu Bông hoa Hồng Chiêm, lòng tôi vẫn trăn trở, tiếc nuối không nguôi khi chưa một lần có cơ hội được về với mảnh đất địa đầu Móng Cái, lên đỉnh Pò Hèn thắp nén tâm nhang gửi đến liệt sĩ Hoàng Thị Hồng Chiêm và những liệt sĩ, anh hùng đã mãi mãi nằm lại nơi biên cương - những con người sinh ra đã nguyện mang trên mình sứ mệnh bảo vệ chủ quyền biên giới thiêng liêng của Tổ quốc thân yêu.

Tôi là đứa trẻ mồ côi mẹ và phải từ biệt cha khi chưa đầy 2 tuổi. Rồi suốt cả cuộc đời, nỗi khắc khoải mong được gặp cha vẫn day dứt cho đến ngày ông tạ thế. Nhưng, như những gì linh nghiệm nhất, người cha kính yêu Đào Phúc Lộc và người mẹ Hoàng Minh Phụng vẫn như bên cạnh tôi giúp tôi đứng vững trước mọi khó khăn trong cuộc đời. Những gì tôi biết về ông và quê hương Móng Cái không nhiều, chủ yếu qua lời kể. Cha tôi và những bà mẹ nuôi của tôi sau này luôn gợi nhớ, nhắc nhở về truyền thống quê hương, dòng tộc ở vùng biên Móng Cái. Hồi còn bé, trong thư cha tôi gửi, ông đều nói nhiều về quê hương. Ông bảo: Ba không có điều kiện để đưa con về quê cha mẹ ở Móng Cái. Ba hy vọng một ngày nào đó, ba sẽ đưa con về thăm quê cha đất tổ. Chú Sơn tôi (em ruột cha tôi) còn kể lại rằng năm 1948, tình cờ chú tôi gặp cha khi ông trên đường vào Nam. Ông bảo chú: Sau chiến thắng, em phải tìm cháu Minh Vân và đưa cháu về quê. Tôi biết cha tôi rất yêu quê hương và tự hào về gia tộc.

Bà nội tôi mất, ông nội thì mải việc thầu khoán, cha tôi theo chị gái rời Móng Cái vào Hải Phòng tự lập. Cao trào Cách mạng 1936-1939 cuốn hút, hai chị em sớm giác ngộ, cha tôi nhiều lần được tổ chức giao nhiệm vụ đưa tài liệu và truyền đơn từ Liên Tỉnh uỷ B về Vùng mỏ. Năm 1939, khi mới 17 tuổi, cha tôi đã được đồng chí Tô Hiệu kết nạp vào Đảng. Năm 1941, ông đang là chi uỷ viên chi bộ Uông Bí - Vàng Danh, vừa về đến Hải Phòng thì sa lưới mật thám. Chúng tra khảo đủ kiểu tại Hải Phòng rồi Hỏa Lò - Hà Nội nhưng không đạt được mục đích nên đã đưa ông về Quảng Yên cho Tuần phủ Cung Đình Vận khai thác. Tại đây, ông bị kết án tại quê 5 năm. Ở Móng Cái có một người bạn của ông làm thư ký sở mật thám Pháp đã giả mạo chữ ký của sếp mật thám, bí mật cấp cho một giấy thông hành. Vậy là ông trốn qua Đông Hưng, tới Liễu Châu, gặp đoàn học sinh Việt Nam đi học quân sự từ Quảng Châu về do đồng chí Hoàng Văn Thái dẫn đầu. Đồng chí Hoàng Văn Thái chỉ đường cho cha tôi về Việt Bắc liên lạc với Trung ương. Tại căn cứ địa Việt Bắc, đồng chí Trường Chinh giao cho cha tôi nhiệm vụ trở lại Móng Cái xây dựng lại Mặt trận Việt Minh, đồng thời củng cố đường giao thông liên lạc của Đảng từ Hải Phòng qua Móng Cái sang Trung Quốc. Trở về Đông Hưng, ông đã cùng hai chiến sĩ liên lạc của Đảng lập chi bộ mang tên Trần Hưng Đạo. Sau khi tổ Việt Minh đầu tiên ở Móng Cái được thành lập do cha tôi là tổ trưởng, rất nhiều thanh niên ở Móng Cái đã hướng theo Việt Minh. Các xã Vạn Xuân, Ninh Dương, Trà Cổ, Vạn Ninh đều thành lập các tổ Việt Minh. Đầu năm 1945, nạn đói lan tràn, Việt Minh chủ trương vận động đồng bào cứu đói. Trong số thanh niên Việt Minh hăng hái vừa góp tiền của, vừa trực tiếp đi vận động có một phụ nữ nổi bật là Hoàng Minh Phụng chính là người mẹ kính yêu của tôi.

Mẹ tôi vốn là một tiểu thư khuê các con nhà gia thế nhưng đã “mê” con đường cách mạng. Bà trốn nhà, bỏ guốc cao gót và áo quần sang trọng để mặc bộ đồ dân dã, quần thâm áo nâu cùng đẩy xe bò đi các ngõ phố, ra cả Trà Cổ, Bình Ngọc xin từng bát gạo về nấu cháo phát chẩn cho những người dân phải đi ăn xin. Tháng 6/1945, khi quân Quốc dân đảng Trung Hoa thay mặt lực lượng Đồng minh tiến vào Móng Cái, Việt Minh ở Móng Cái đã tổ chức một cuộc tuần hành lớn rồi rút ra đảo Vĩnh Thực dùng thuyền vào Ba Chẽ lập chiến khu chuẩn bị tham gia tổng khởi nghĩa. Cả trung đội sa vào tay bọn Việt Cách. Cha tôi vào Ba Chẽ để cứu thoát cả trung đội. Ông chỉ dẫn cho đơn vị tìm đường về tham gia chiến khu Đông Triều. Trong cuộc hành quân xuyên rừng vô cùng gian khổ ấy có mẹ tôi. Thế rồi cha tôi về Quảng Yên cùng Tư lệnh Nguyễn Bình và đồng chí Đoàn Quang Thìn bàn việc khởi nghĩa cướp chính quyền tỉnh Quảng Yên vào ngày 23/7/1945. Sau khi giải phóng Quảng Yên, tỉnh lỵ đầu tiên trong cả nước, ông được đồng chí Võ Nguyên Giáp giữ lại làm Chính trị viên đơn vị Giải phóng quân giải phóng thủ đô do đồng chí Hoàng Văn Thái làm Chỉ huy trưởng. Sau đó, cha tôi tham gia Quân ủy hội và khi Bộ Tổng Tham mưu được thành lập với 3 phòng nghiệp vụ, làm Trưởng phòng Tình báo, Thủ trưởng đầu tiên của ngành Tình báo quân sự Việt Nam. Ông đã tuyển rất nhiều người cùng quê hương Móng Cái, trong đó có Hoàng Minh Phụng, mẹ tôi. Cùng hoạt động, cùng quê hương, cùng chí hướng cách mạng, hai người đã yêu nhau. Tháng 12 năm 1945, Bộ Tổng Tham mưu tổ chức đám cưới tác thành vợ chồng cho cha mẹ tôi. Hôn lễ giữa 2 người được tổ chức giản dị nhưng ấm áp. Đúng ngày toàn quốc kháng chiến 19/12/1946, tôi cất tiếng khóc chào đời.

Sau này, mẹ tôi hy sinh, cha tôi vào Nam chiến đấu, thỉnh thoảng ông có viết thư về. Một bức thư cha tôi viết có đoạn “Nghe tin con sơ tán về Móng Cái, cha mừng và xúc động lắm, con đã sơ tán về quê nội đó. Rất tiếc ba không ở gần để giới thiệu con với bà con cô bác họ hàng. Có thể con nói với cô Hà hay chú Sơn viết thư giới thiệu cho con, nếu con ở ngay thị xã Móng Cái. Ba có gởi kèm theo đây một cây viết máy có khắc tên con để thêm phần nào giúp con thuận lợi trong việc học tập và cũng là đồ thưởng của ba cho con. Chúc con luôn mạnh, học tập đạo đức tốt”. Trong bức thư gửi ra Bắc cha tôi luôn đặt nhiệm vụ với Tổ quốc lên trên hết và lý giải vì sao ba không thực hiện được lời hứa. Người cha đau đáu nỗi niềm riêng cho con, nặng tình với quê hương Móng Cái đã gieo vào lòng chúng tôi những tình cảm đẹp đẽ, gắn bó với quê hương như thế, để đi đâu làm gì vẫn luôn nhớ về mảnh đất địa đầu mến thương như ước nguyện của ba.

Đã gần 30 năm tôi về nghỉ chế độ nhưng tôi vẫn theo dõi từng bước đi, đổi thay của thành phố. Xét trên cả chiều dài phát triển, có thể thấy Móng Cái đã bứt phá và tăng trưởng vượt bậc. Từ một huyện biên giới nghèo, thuần nông, chịu hậu quả nặng nề của chiến tranh, Móng Cái giờ đây đã vươn mình thành một trung tâm kinh tế lớn của tỉnh. Để có sự thay da đổi thịt đó là nhờ sự quan tâm, chăm lo, định hướng của Đảng, Nhà nước, của tỉnh cho vùng đất biên giới. Từ đó, đã tạo ra những đổi thay to lớn, toàn diện trên mọi mặt kinh tế, văn hóa, xã hội. Đời sống nhân dân không ngừng được nâng cao cả về vật chất và tinh thần. Là một người con sinh ra và lớn lên của mảnh đất địa đầu Móng Cái, hơn nữa từng giữ vị trí lãnh đạo, tôi luôn cảm thấy tự hào và bày tỏ niềm vui mừng, phấn khởi ấy khi được thành phố mời tới dự gặp mặt các nguyên lãnh đạo thành phố mỗi dịp Tết đến, xuân về.

Với đặc thù tự nhiên gắn với biển, Móng Cái không có nhiều diện tích đất sản xuất nông nghiệp như các địa phương khác nhưng bù lại, chính nhờ vị trí địa bàn biên giới, nên hoạt động dịch vụ, giao thương vô cùng phát triển, đời sống nhân dân nhờ đó mà khấm khá hơn. Có lẽ trong ký ức của tôi và nhiều người dân Móng Cái hình ảnh của cửa khẩu biên giới vô cùng đậm nét. Cuộc sống của nhiều người đã gắn bó với nơi cửa khẩu, từ người có điều kiện kinh doanh, buôn bán đến người lao động làm nghề bốc vác hàng hóa. Cửa khẩu cũng là hình ảnh thể hiện những nỗ lực của Đảng, Nhà nước ta trong thực hiện các chính sách đối ngoại, xây dựng, vun đắp quan hệ ngoại giao hữu nghị, hợp tác cùng phát triển với nước bạn. Để giờ đây, Móng Cái đang vững vàng trên hành trình trở thành thành phố cửa khẩu quốc tế hiện đại.

Là vùng đất phên giậu của Tổ quốc, Móng Cái cũng đã từng ghi dấu nhiều chiến công oanh liệt của cha ông trong công cuộc đấu tranh bảo vệ chủ quyền lãnh thổ quốc gia. Nơi đây cũng là cửa ngõ ra nước ngoài hoạt động của nhiều chiến sỹ cách mạng, trong đó có đồng chí Trần Phú - Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Tự hào biết bao khi hàng nghìn người con của quê hương Móng Cái, các cán bộ, đảng viên, bộ đội, dân quân du kích, quần chúng nhân dân luôn nêu cao tinh thần chiến đấu kiên trung, quật cường. Giữa những gian khổ, đau thương, mất mát của những cuộc chiến thì vẫn luôn lấp lánh ngọn lửa của lòng yêu nước, của ý chí anh hùng trong trái tim mỗi con người vùng đất địa đầu. Tôi còn nhớ, chứng kiến những cuộc càn quét của địch đi qua, người dân tứ xứ về Móng Cái sinh sống, làm ăn sẵn sàng bỏ lại chạy đi sơ tán khắp nơi, nhưng người dân Móng Cái thì luôn đoàn kết ở lại, chung niềm tin, chung ý chí, dũng cảm đương đầu, chiến đấu, sẵn sàng hy sinh để giữ lấy từng tấc đất quê hương. Phải chăng được sinh ra ở nơi “đầu sóng ngọn gió” nên cái chất kiên cường, quả cảm đã tự thấm vào máu của con người nơi đây như vậy. Giờ đây, những cái tên anh hùng Đào Phúc Lộc, Hoàng Văn Thủ đã trở thành tên đường, tên phố để mỗi khi nhắc đến đều gợi nhớ cho thế hệ trẻ về những người con anh hùng của đất Móng Cái.

Suốt chặng đường dài đấu tranh cách mạng, xây dựng và bảo vệ quê hương đất nước, Móng Cái đã 3 lần vinh dự được trao tặng những danh hiệu cao quý: Anh hùng lực lượng vũ trang thời kỳ chống Pháp, Anh hùng lao động thời kỳ đổi mới và Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ đổi mới. Từ một chi bộ với 4 đảng viên ngày đầu thành lập tháng 10/1946, đến nay Đảng bộ thành phố đã có gần 4.200 đảng viên. Đây chính là lực lượng, thế hệ tiếp bước cha anh, là hạt nhân lãnh đạo, đoàn kết nhân dân trong mỗi bước đường phát triển. Dù ở thời kỳ nào, truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, bản lĩnh khí phách anh hùng sẽ mãi là sợi chỉ đỏ xuyên suốt để lớp lớp nhân dân Móng Cái vững vàng tiến bước đi lên giành thêm nhiều hơn nữa những thành tựu và đổi mới.