Những di tích này nhiều nhất ở TX Đông Triều. Nổi bật nhất là chùa Bắc Mã, một tổng thể không gian kiến trúc quy mô có diện tích tới 3 mẫu đất. Theo các thư tịch, lịch sử chùa Bắc Mã trên dưới 600 năm và đã qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo. Nghệ thuật chạm khắc trên đá ở chùa Bắc Mã khá tinh xảo ở các hiện vật còn lại (bia đá, con rồng, tháp...) thể hiện tinh hoa nghệ thuật điêu khắc thời Trần, Hậu Lê, Nguyễn.

 Trong cao trào cách mạng tiền khởi nghĩa, Đông Triều là nơi ra đời của Đệ tứ Chiến khu gắn với các di tích đình - chùa Bắc Mã (xã Bình Dương), đình - chùa Hổ Lao (xã Tân Việt). Trong đó, chùa Bắc Mã là ngôi chùa cổ có vai trò quan trọng nhất trong việc hình thành căn cứ địa của Chiến khu, là trụ sở đi về, hội họp của các thành viên ban lãnh đạo, trạm đón nhận cán bộ Việt Minh, thanh niên yêu nước từ các nơi tìm đến. Chùa còn là trung tâm chuẩn bị về mặt hậu cần và địa điểm tập kết các lực lượng chủ yếu cho cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Đông Triều.

Địa điểm lịch sử trung tâm Chiến khu Đông Triều đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia năm 1994. Phát huy giá trị di tích, Đông Triều đã triển khai dự án tu bổ, tôn tạo di tích địa điểm lịch sử Trung tâm Chiến khu Đông Triều - chùa Bắc Mã, các hạng mục công trình trong giai đoạn 1 từ năm 2010 gồm: Tam quan, gác chuông, nhà tổ, nhà tăng - nhà khách, nhà bếp, am hóa vàng, nhà kho, nhà vệ sinh.

Cùng với đó là hạng mục Nhà lưu niệm (trưng bày) được bổ sung theo Quyết định số 2757/QĐ-UBND ngày 25/8/2016 của UBND tỉnh, cũng đã hoàn thành đưa vào sử dụng. Đến năm 2020, dự án tu bổ, tôn tạo di tích Địa điểm lịch sử Trung tâm Chiến khu Đông Triều - chùa Bắc Mã, xã Bình Dương giai đoạn 2 được hoàn thành gồm khu đình Bắc Mã, khu nhà lưu niệm, nhà ban quản lý, cổng phụ, hệ thống nhà để xe, tường bao, sân, nhà đón tiếp, sân lễ hội, đường nội bộ, hạ tầng điện nước, cấp thoát nước.

Cùng với Bắc Mã, đình và chùa Hổ Lao ở xã Tân Việt là nơi diễn ra sự kiện mít tinh tại sân đình Hổ Lao tuyên bố thành lập Đệ tứ Chiến khu. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, chiến tranh, thời gian, đình, chùa Hổ Lao đã nhiều lần bị tàn phá, rồi được trùng tu lại. Năm 2001, Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã công nhận đình - chùa Hổ Lao là di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Năm 2007, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng các ngành có liên quan của tỉnh và địa phương đã khởi công trùng tu tôn tạo lại đình - chùa Hổ Lao và xây dựng một số hạng mục công trình phụ trợ với tổng kinh phí dự toán gần 16 tỷ đồng, từ nguồn ngân sách nhà nước. 

Bên cạnh đó còn có di tích Đồn Cao là nơi nghĩa quân đánh chiếm mở đầu cho cuộc khởi nghĩa thắng lợi tại Đông Triều, Mạo Khê, Tràng Bạch, Chí Linh, giành chính quyền về tay nhân dân, thành lập Chiến khu Đông Triều. Đồn Cao nằm án ngữ tuyến giao thông huyết mạch từ Hải Dương sang Quảng Ninh nên người Pháp đã cho xây dựng hệ thống công sự hầm hào, lô cốt kiên cố để phục vụ cho cuộc chiến tranh xâm lược và vơ vét tài nguyên khoáng sản tại Đông Triều.

Đến nay, các công trình thuộc di tích Đồn Cao Đông Triều chỉ còn lại một phần trong số các công trình, như: Nhà ở của Quan ba Pháp, nhà ở của lính khố xanh và nhà biệt giam tra tấn tù nhân Cộng sản, trận địa pháo, hệ thống lô cốt, hầm ngầm. Với những ý nghĩa và giá trị lịch sử to lớn, năm 2017 di tích Đồn Cao Đông Triều đã được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia. 

Địa phương thứ hai có nhiều di tích liên quan là TX Quảng Yên. Tháng 7/1945, dưới sự chỉ đạo của Tư lệnh Chiến khu Nguyễn Bình, sự ủng hộ của đông đảo người dân và binh lính địch đã được giác ngộ, lực lượng cách mạng tổ chức trận đánh giải phóng tỉnh lỵ Quảng Yên. Còn một số ngôi nhà kiến trúc Pháp ở Quảng Yên liên quan đến sự kiện này.

Dinh Tỉnh trưởng hay còn gọi là nhà công sứ là nơi địch đầu hàng vô điều kiện, bàn giao tài liệu, ra lệnh cho các cơ sở của lính khố xanh phải đầu hàng, giao lại chính quyền cho Việt Minh, nơi hạ cờ tam tài của chúng xuống, kéo cờ đỏ sao vàng của ta lên, chứng kiến sự kiện giành chính quyền của tỉnh lỵ đầu tiên trong cả nước vào năm 1945.  

Dinh Tỉnh trưởng là một ngôi nhà đẹp, xây dựng khoảng năm 1883, ngoài những chi tiết kiến trúc Pháp thường thấy ở những ngôi nhà Pháp khác, ta chú ý đến một số chi tiết khá đặc trưng, đó là những lỗ hoa văn trang trí ở trên các cuốn ở mặt đứng có gạch gốm hoa chanh, một loại gạch trang trí đặc sắc cổ điển Việt Nam. Chi tiết này nói lên sự giao thoa văn hoá Đông Tây. Mặt bằng của tòa nhà được thiết kế đối xứng, có một khối lớn ở giữa và hai khối ở hai bên. Tòa nhà này có hai tầng chính đặt trên một tầng đế, trên cùng là một tầng sát mái. Tầng đế có kẻ mạch vữa giả đá thường thấy trong kiến trúc cổ điển Pháp...

Bên cạnh Dinh Tỉnh trưởng, còn một số công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu vẫn được bảo tồn khá nguyên vẹn ở TX Quảng Yên, như: Sở cẩm nay là Trụ sở Thị uỷ; ngôi nhà số 36 Ngô Quyền trước là Bưu điện, nay là chi nhánh Ngân hàng Chính sách xã hội; Kho bạc cũ nay là Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thị xã; Nhà kiểm lâm nay là Trụ sở Công an thị xã v.v.. Đây là những di tích liên quan đến hoạt động của nghĩa quân Đệ tứ Chiến khu khi về giải phóng Quảng Yên.

Quảng Ninh là một trong những địa phương tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám 1945 sớm nhất cả nước. Những bài học kinh nghiệm của cuộc cách mạng mùa thu năm ấy vẫn còn nguyên giá trị cho tới hôm nay trong giành và giữ chính quyền, xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc, trong tuyên truyền, vận động sự ủng hộ của quần chúng nhân dân và tranh thủ thời cơ...

Có ý kiến cho rằng, nếu nói chung, cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở nước ta đã diễn ra đúng lúc, chọn đúng thời cơ và ngay sau đó phải đối phó với thù trong giặc ngoài thì Quảng Ninh là một vùng đất điển hình.

Ngày 8/6/1945 - tức là trước hơn 2 tháng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi tại thủ đô Hà Nội, lực lượng vũ trang cùng với nhân dân Đông Triều đồng loạt nổi dậy đánh các đồn Đông Triều, Mạo Khê, Tràng Bạch và Chí Linh rồi thành lập Chiến khu Trần Hưng Đạo theo nghị quyết của Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ ngày 15/4/1945. Chiến khu Đông Triều ra đời thể hiện đúng đường lối chủ trương của Đảng, thể hiện tuyệt vời tính chủ động, sáng tạo cách mạng - một đặc tính mà Đảng Cộng sản Việt Nam đã dày công rèn luyện.

Khởi nghĩa giành chính quyền ở Đông Triều thắng lợi nhanh chóng bởi các tình thế cách mạng trực tiếp đã xuất hiện là phong trào cách mạng của ta tại đây khi ấy đã vững vàng trên cả thế và lực. Đồng thời, phát xít Nhật và tay sai đang lâm vào tình trạng vô cùng khốn quẫn. Cùng với đó còn phải kể tới việc nắm bắt thời cơ, quyết định hành động nhanh chóng, táo bạo. Các trận đánh chiếm đồn Uông Bí và trại Bí Chợ đêm 30/6, rạng ngày 1/7/1945, đặc biệt là trận bao vây, đánh chiếm tỉnh lỵ Quảng Yên giành chính quyền về tay nhân dân ngày 20/7/1945 (tỉnh lỵ đầu tiên trong cả nước ta giành chính quyền) cho thấy việc tranh thủ thời cơ, nắm bắt cơ hội, quyết định táo bạo có ý nghĩa quan trọng trong việc giành thắng lợi như thế nào.

Nhìn lại lịch sử, có thể thấy Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Quảng Ninh diễn ra thật phong phú, đa dạng. Nếu sự thành lập và khởi nghĩa thành công từ Chiến khu Đông Triều là điển hình cho sự chủ động sáng tạo, điển hình cho thế và lực cách mạng thì việc giành chính quyền trong toàn tỉnh với những diễn biến phức tạp, gay go, quyết liệt lại là điển hình cho sự ra đời của chính quyền cách mạng. Tại Hòn Gai, việc ta giành chính quyền và thành lập chính quyền của ta ở đây vào chiều 24/8/1945 gần như là cuộc đấu trí giữa lực lượng Việt Minh ta với bọn Việt Cách, tay sai quân Tưởng. Nhờ làm tốt công tác tuyên truyền, tranh thủ được sự ủng hộ của quần chúng, ngay tại cuộc mít tinh, hàng ngàn công nhân mỏ và nhân dân Hòn Gai đã hô vang các khẩu hiệu tuyên bố ủng hộ Việt Minh, bất chấp sự xuyên tạc, phá hoại của bọn Việt Cách.

Tại tỉnh Hải Ninh khi ấy, việc giành chính quyền vô cùng gian nan, phức tạp bởi quân Tưởng mượn cớ giải giáp quân Nhật kéo sang, đưa theo bọn tay sai Việt Quốc, Việt Cách hòng lập chính quyền tay sai thân chúng. Đó là chưa kể thổ phỉ cướp phá, chiếm giữ hầu như khắp từ Tiên Yên, Bình Liêu, đến Hà Cối, Móng Cái. Trong bối cảnh ấy, ta đã phải lúc mềm mỏng, khi khôn khéo đấu tranh, lúc kiên quyết tấn công. Có nơi thì thành lập được chính quyền ở cấp huyện (Tiên Yên, Bình Liêu), có nơi phải thành lập chính quyền ở cấp xã trước, rồi sau mới thành lập được cấp huyện (Đầm Hà). Lại có nơi ta phải đấu tranh với quân Tưởng để thành lập chính quyền (Móng Cái).

Ngày 30/10/1963, tỉnh Hải Ninh và khu Hồng Quảng hợp nhất thành tỉnh Quảng Ninh. Suốt chặng đường 60 năm phát triển, qua những năm tháng chống chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ, chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc và xây dựng tỉnh Quảng Ninh giàu đẹp như hôm nay đã chứng minh những bài học kinh nghiệm từ Cách mạng Tháng Tám 1945 mãi là di sản quý báu để Quảng Ninh bước tiếp trên chặng đường mới.