Quần thể Di tích và danh thắng Yên Tử nằm trên dãy núi Yên Tử thuộc cánh cung Đông Triều, một vùng phên dậu rộng lớn ở khu vực Đông Bắc Việt Nam. Từ xa xưa, núi Yên Tử đã được các nhà địa lý cổ phương Đông ghi nhận là một trong những "phúc địa của Giao Châu", nơi tích tụ khí thiêng sông núi và là nơi trời đất giao hòa. Khu vực này có lịch sử tiến hóa địa chất lâu dài, phức tạp, với nhiều đặc điểm kiến tạo địa chất, địa mạo thể hiện đặc trưng của một vùng cảnh quan văn hóa tiến triển hữu cơ đầy sống động cho đến ngày nay.

Lịch sử địa chất hàng triệu năm

Dãy núi Yên Tử ngày nay nằm trên địa bàn 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương. Nói đến các đặc điểm và giá trị địa lý - tự nhiên, địa chất - địa mạo của Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là nói đến các đặc điểm và giá trị địa lý - tự nhiên, địa chất - địa mạo của dãy núi Yên Tử và vùng đồng bằng, sông nước, biển đảo xuất sinh từ đó và bao quanh nó. Đây là khu vực có kiến tạo địa chất đặc biệt, đặc điểm địa chất đa dạng, phức tạp, với nhiều kiểu loại đất đá, nhiều phân vị địa chất khác nhau.

Trong lịch sử hàng triệu năm trước, nơi đây trải qua các quá trình, hiện tượng địa chất quan trọng như trầm tích, núi lửa, đứt gãy, biển tiến - biển thoái, tương tác lục địa - đại dương, sự thay đổi dòng chảy của hệ thống các sông đổ ra biển, sự thay đổi của các hình thái đồng bằng…

Theo tài liệu nghiên cứu của các nhà khoa học, trên những triền núi đá nơi đây còn dấu tích của những vỏ sò, vỏ ốc, là minh chứng của một thời kỳ kiến tạo địa chất lâu dài. Các thác nước, vách đá tự nhiên tại đây chủ yếu phân bố ở khoảng độ cao 500-550m, trùng với vị trí một đứt gãy địa chất cắt ngang qua khu vực này.

PGS.TS. Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, cho biết: Về mặt tiến hóa địa chất, cánh cung Đông Triều là vùng đất trải qua nhiều thăng trầm, biến động, nổi bật nhất là vai trò của một đứt gãy địa chất sâu chạy suốt từ mạn kinh thành Thăng Long ra đến biển Đông. Hoạt động của đứt gãy đó quyết định địa hình, cảnh quan của vùng cánh cung Đông Triều, tạo nên một hệ sinh thái đa dạng. Nhiều đứt gãy hiện vẫn còn tiếp tục hoạt động, tạo nên địa hình, cảnh quan hiện đại, như các vách đổ lở, trượt lở, hình thái các hòn đảo, các tuyến hang động, các sông suối, kênh rạch...

Sự thích ứng, hài hòa với tự nhiên

Với những đặc điểm địa chất, địa mạo như vậy, sự hiện diện của quần thể di sản Yên Tử chứng tỏ một sự am hiểu, thích ứng tuyệt vời của con người trước những biến đổi to lớn của tự nhiên, thể hiện một cách độc đáo truyền thống sử dụng lãnh thổ, từ vùng núi cao xuống đồng bằng sông nước, biển đảo của người Việt trong khoảng thế kỷ 13-14.

Trải qua bao đời sinh sống ở đây và nương theo dòng nước tỏa ra những vùng đất mới khác của hệ thống sông Hồng - Thái Bình, dòng họ Trần cùng bao con dân Đại Việt khác đã tỏ ra rất am hiểu vùng đất này và đã biết cách sống hài hòa, bền vững với tự nhiên, tận dụng triệt để những đặc điểm của tự nhiên vào các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, tâm linh, giao lưu và giao thoa văn hóa, giao thương, an ninh - quốc phòng... của đất nước.

Trên vùng đất này, họ Trần và quân dân Đại Việt đã biết cách lợi dụng địa hình, địa vật và rất nhiều yếu tố tự nhiên khác để cùng làm nên chiến thắng Bạch Đằng lịch sử năm 1288, góp phần bảo vệ thành công đất nước trước cuộc xâm lược lần thứ ba của đế chế Mông Cổ - đế chế hùng mạnh nhất thế giới hồi bấy giờ.

Cũng tại đây, Phật hoàng Trần Nhân Tông đã sáng lập Phật giáo Trúc Lâm, được xem như quốc đạo của Đại Việt lúc bấy giờ. Phật giáo Trúc Lâm trân trọng một cuộc sống yêu thương, tôn trọng và bảo vệ thiên nhiên. Mối liên hệ hài hòa giữa con người và môi trường được thể hiện qua việc bố trí các công trình tôn giáo, tín ngưỡng, tâm linh ở những nơi có đặc điểm địa chất, địa hình thuận lợi, sẵn có tài nguyên thiên nhiên phục vụ sinh hoạt, đồng thời bảo đảm an toàn trước thiên tai, địch họa. Ví dụ như ở chùa Hoa Yên, người xưa sử dụng nguồn nước thiên nhiên chảy từ trên núi xuống. Hai bên tả, hữu trồng những cây sung cổ thụ làm thức ăn chay tịnh. Chùa là nơi thuận tiện cho việc đi lại, “thượng sơn” hoặc “hạ sơn”.

Đã bao đời nay, rừng và các di tích của Yên Tử luôn gắn kết chặt chẽ với nhau. Di tích giúp cho rừng Yên Tử thêm kỳ bí, linh thiêng hơn. Ngược lại, không gian cảnh quan của rừng cũng tô điểm cho dáng vẻ trầm mặc, cổ kính của di tích thêm phần thâm nghiêm, kỳ vĩ hơn. Sự gắn kết không thể tách rời giữa di tích và rừng Yên Tử đã tạo nên giá trị tổng hoà cho di sản này. Vì vậy, cùng với gìn giữ các giá trị của di tích thì việc bảo vệ các giá trị của rừng Yên Tử cũng luôn được coi trọng...

Khu rừng Quốc gia Yên Tử hiện có tổng diện tích rừng và đất lâm nghiệp là 2.783ha, trong đó có 70,3% diện tích là rừng tự nhiên đặc trưng cho hệ sinh thái rừng Đông Bắc Việt Nam. Nơi đây được phân hạng là khu bảo vệ cảnh quan trên cạn.

Theo kết quả nghiên cứu từ năm 2010, trong rừng Yên Tử có 5 ngành thực vật, với 830 loài, trong đó có 38 loài thực vật đặc hữu quí hiếm, như: Lim xanh, táu mật, lát hoa, thông tre, La hán tùng, vù hương, kim giao... Hệ động vật đa dạng và phong phú với 206 loài động vật có xương sống, trong đó có 23 loài đặc hữu, quí hiếm được ghi trong Sách đỏ Việt Nam, như: Voọc mũi hếch, Sóc bay lớn, ếch xanh, ếch gai, thằn lằn cá sấu… Số lượng loài trong rừng Yên Tử tiếp tục được cập nhật, tăng lên tới gần 1.500 loài động thực vật trong các cuộc điều tra, khảo sát những năm gần đây, với cả trăm loài động thực vật nguy cấp, quý hiếm, có giá trị cao về bảo tồn nguồn gen, nghiên cứu khoa học, giáo dục và du lịch...

Rừng Quốc gia Yên Tử cũng là khu cảnh quan sinh thái quan trọng. Các điểm di tích của Yên Tử trải dài từ chân núi lên tới đỉnh chùa Đồng và nằm xen giữa rừng quốc gia. Khách hành hương đến với Yên Tử đi dưới những tán rừng xanh mát, tận hưởng bầu không khí trong lành, thanh tịnh cũng như chiêm ngưỡng cảnh quan thiên nhiên 4 mùa đổi thay của rừng Yên Tử, khi thì xanh biếc màu của lộc non, rừng già lúc điểm xuyết những sắc vàng, đỏ rực rỡ vào thu, khi thâm trầm hoà vào màu đá, màu của rêu phong ngàn năm… mang lại những ấn tượng khó quên.

Có hơn 20 năm đứng chân tại vùng đất Yên Tử, Công ty CP Phát triển Tùng Lâm đã có những đóng góp đáng kể, vừa góp phần tôn tạo di tích, tôn vinh giá trị di sản vừa đầu tư cơ sở hạ tầng điểm đến, lan tỏa các giá trị di sản thông qua cung cấp các trải nghiệm văn hóa, dịch vụ du lịch cho du khách. Đáng nói là, Tùng Lâm với định hướng trở thành “doanh nghiệp di sản” luôn cân đối các mục tiêu phát triển hài hoà với bảo tồn các giá trị tự nhiên của Yên Tử.

Là vùng trọng điểm di sản của tỉnh, khu vực phía Tây Quảng Ninh gồm Uông Bí - Quảng Yên - Đông Triều đang nắm giữ những lợi thế "có một không hai" để phát triển du lịch theo hướng bền vững.

Từ trong di sản

Theo GS.TS. Nguyễn Văn Kim, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia, quá trình hình thành, định diện bản sắc, bản lĩnh, giá trị văn hóa của Uông Bí diễn ra trong một diễn trình lâu dài. Đến thời Trần, trong tầm nhìn hướng về vùng Đông Bắc, nhà Trần đã cho lập một trung tâm Phật giáo lớn, thể hiện hào khí của dân tộc ở vùng núi cao Yên Tử (gần với khu lăng mộ nhà Trần ở Đông Triều). Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử gắn với thời đại nhà Trần, với văn hóa - Phật giáo Đại Việt và tên tuổi của Phật hoàng Trần Nhân Tông và nhiều vị quân vương anh minh, nhà Thiền học uyên bác.

Từ tầm nhìn Thăng Long và từ vùng núi cao Yên Tử, nhà Trần đã mở một kênh đối thoại văn hóa, xây dựng một không gian văn hóa - không gian thiêng ở vùng núi cao Đông Bắc. Sự hiện diện của các di tích Phật giáo không chỉ thấy trên các vùng núi cao, châu thổ, ven các hệ thống sông mà còn lan tỏa ra cả vùng duyên hải và trên các đảo...

Về vấn đề này, nhà sử học Dương Trung Quốc, Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, nêu quan điểm: Sự liên kết là quan trọng. Di sản văn hoá là của quá khứ và cả di sản của hiện tại. Bảo tồn nó từ ý thức con người, nhận biết nó mang lại những giá trị giàu có cho ta nhưng ta cũng phải bù đắp cho nó. Ví dụ như Yên Tử cần có sự phối hợp, có sự liên kết di sản lớn nhất giữa Tây Yên Tử và Đông Yên Tử. 

Trong Hồ sơ đề cử Di sản thế giới Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, có mối liên hệ giữa Bạch Đằng với khu di tích, danh thắng Yên Tử. Theo đó, các bãi cọc thể hiện mối liên hệ hài hòa giữa con người và môi trường được thể hiện qua việc bố trí các công trình di tích, tôn giáo, tín ngưỡng, tâm linh, di sản văn hóa phi vật thể ở những nơi có đặc điểm địa chất, địa hình thuận lợi, sẵn có tài nguyên thiên nhiên phục vụ sinh hoạt, đồng thời bảo đảm an toàn trước thiên tai, địch họa. Sự hiểu biết sâu sắc về các đặc điểm địa hình, thủy văn, chế độ thủy triều và thời tiết cũng góp phần vào sự phát triển, đảm bảo an ninh quốc phòng, xây dựng đất nước Đại Việt độc lập, yêu chuộng hòa bình và hòa hợp với thiên nhiên.

Nhiều nhà khoa học trong nước cũng đã đề cập đến mối liên hệ này. Theo quan điểm của GS.TS. Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, phải nhìn nhận Bạch Đằng trong một không gian tổng thể. Nhiều công trình, đề tài nghiên cứu về chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 nhưng hầu như mới chỉ quan tâm đến vùng trung tâm chiến trường. Khu vực này mặc nhiên là rất quan trọng nhưng nếu như không có hai bên bờ thượng lưu sông Bạch Đằng và sông Đá Bạc, phía Nam TX Đông Triều và một phần phía Bắc TX Kinh Môn (tỉnh Hải Dương) thì thật khó có thể hình dung ra một không gian đích thực của chiến thắng Bạch Đằng năm 1288. Các nguồn tư liệu đều xác nhận vùng đất "địa linh nhân kiệt" có vị trí chiến lược đời đời bảo vệ, chở che cho toàn bộ vùng trung tâm đất nước này lại chính là quê hương đầu tiên của nhà Trần, nơi nhà Trần xây dựng thành khu thánh địa, trung tâm Phật giáo, trung tâm văn hóa tâm linh lớn nhất đất nước. Nơi đây luôn giữ được độ an toàn cần thiết cho việc huy động cao độ các nguồn lực vật chất và tinh thần tại chỗ cho trận quyết chiến chiến lược.

Với góc nhìn đó, UBND TX Quảng Yên đã tổ chức hội nghị tham vấn ý kiến các nhà khoa học về phương án điều chỉnh quy hoạch chi tiết tỷ lệ 1/500 Dự án Bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt Bạch Đằng. Theo đó, phương án điều chỉnh tạo được sự khác biệt và độc đáo, sáng tạo, so sánh với Đông Triều và Uông Bí. Quy hoạch đặt ra vấn đề kết nối các di tích trong hợp phần di sản thế giới ở các địa phương lân cận.

PGS.TS. Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, cho rằng, lý do cần điều chỉnh quy hoạch là phải nhìn nhận Khu di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt Bạch Đằng ở tầm nhìn rộng hơn, hướng tới di sản thế giới. Với tư cách là một hợp phần di sản thế giới, ý tưởng điều chỉnh quy hoạch cần phải nhìn nhận toàn diện. Quy hoạch di tích lịch sử cũng phục vụ cho chiến lược phát triển văn hóa, ưu tiên phát triển ngành công nghiệp văn hóa mà TX Quảng Yên có ưu thế. Điều này cần dựa vào cảnh quan sinh thái và bãi cọc Bạch Đằng. 

Tổ chức sản xuất: Phan Hằng
Thực hiện: Nguyễn Dung - Xuân Hoà - Ngọc Mai - Phạm Học
Trình bày: Tất Đạt