Lò gốm sứ cổ xã Nam Sơn - Một di tích cần được bảo vệ, tôn tạo

Tháng 11-2009, Bảo tàng Quảng Ninh phát hiện tại thôn Làng Mới, xã Nam Sơn (huyện Ba Chẽ) một khu chế tác đồ sứ cổ có quy mô lớn với diện tích gần 3 ha.

Khu bao gồm đầy đủ hệ thống chế tác đồ sứ như: khu chế biến nguyên liệu, dãy bể ngâm nguyên liệu, sân tập kết nguyên liệu, xưởng chế tác sản phẩm, bãi chứa sản phẩm phế thải... Đặc biệt, tại khu chế tác đã phát hiện lò nung sứ cổ có quy mô lớn: dài gần 60m, rộng khoảng 15m. Lò được xây dựng theo kiểu lò rồng, gồm 16 bầu lò xếp liên tiếp. Đây được coi là loại hình lò có trình độ vào loại tiên tiến vì tiết kiệm được nhiên liệu và thời gian nung.

Một góc của lò sứ cổ ở xã Nam Sơn.
                                           Ảnh: Tạ Quân

Theo đánh giá sơ bộ, tuy đã ngừng sản xuất từ lâu, nhưng do nằm trong rừng và bị cây cối che phủ nên xưởng gốm này còn khá nguyên vẹn và lưu giữ được nhiều hiện vật có giá trị. Điều đặc biệt là tại đây còn phát hiện khá nhiều bát, đĩa cốt trắng men ngọc màu xanh nhạt - một loại gốm sứ quý trong lịch sử. Đây là loại gốm sứ đã được phát hiện tại các bến cảng, bến thuyền cổ ở vùng Móng Cái, Vân Đồn. Phía trong bầu lò đều được phủ một lớp men màu xanh ngọc rất đẹp. Đoàn khảo sát còn tìm được nhiều con kê, mảnh bát đĩa sứ. Một điều bất ngờ khác là lò gốm nằm ngay trên một mỏ sét trắng có chiều dày vỉa khoảng 60m, dài khoảng 20km, trữ lượng rất lớn. Theo một chuyên gia địa chất trong đoàn, loại sét này không chỉ cần thiết cho sản xuất các mặt hàng gốm sứ cao cấp, mà còn có thể dùng cho công nghiệp mỹ phẩm hoặc nghiền làm chất tắm bùn, phục vụ nhu cầu nghỉ dưỡng và du lịch...

Ngay sau khi được phát hiện, Huyện ủy và UBND huyện Ba Chẽ, Bảo tàng Quảng Ninh đã có những biện pháp cấp thiết để bảo tồn và phát huy di tích lịch sử quan trọng này. Phát hiện trên cũng được Bảo tàng Quảng Ninh công bố trong Hội nghị thông báo những phát hiện khảo cổ mới năm 2010. Và một đề tài khoa học mang tên “Nghiên cứu giá trị của lò sứ cổ xã Nam Sơn, huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh và đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy'' do Bảo tàng Quảng Ninh chủ trì thực hiện, cử nhân Trần Trọng Hà, Giám đốc Bảo tàng Quảng Ninh, làm chủ nhiệm đề tài, cũng đã ra đời. Sau một thời gian làm việc tích cực, nghiêm túc, bước đầu đã có những kết luận khá quan trọng về lò sứ cổ xã Nam Sơn.

Trao đổi với ông Trần Trọng Hà, ông cho biết: ''Thông qua khảo sát, nghiên cứu so sánh, đối chiếu nhiều tài liệu, chúng tôi xác định lò sứ ở xã Nam Sơn là một lò sứ cổ có niên đại khoảng cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Lò được đặt ở vị trí rất thuận lợi cho việc xây dựng cơ sở làm gốm. Chẳng hạn như đây là khu vực có nguồn đất sét cao lanh dồi dào, có nguồn nhiên liệu phong phú (gỗ làm củi, ràng ràng, thanh hao). Lò đặt ở gần sông Ba Chẽ - vừa là nguồn cung cấp nước ngọt lại vừa thuận tiện giao thông, vận chuyển hàng hóa. Khu vực đặt lò ở sườn đồi dốc, phù hợp với việc xây lò nung, mặt bằng rộng đủ để chế biến nguyên liệu, chế tác sản phẩm. Nơi này cũng có cả đất ruộng, vườn thuận tiện để cư dân lò sứ sinh sống. Theo một số người già trong làng thì sau năm 1945 không còn thấy ai làm gốm ở khu vực này. Có thể, chủ lò đã bỏ đi từ trước năm 1945. Từ đó, lò sứ này bị bỏ hoang cho đến ngày nay. Đây là di tích lịch sử có giá trị về nhiều mặt, đặc biệt trong việc nghiên cứu về công nghệ chế tác đồ sứ dòng gốm sứ Móng Cái, Quảng Ninh những thế kỷ trước...”.

Gốm sứ nói chung và gốm sứ Việt Nam nói riêng là một lĩnh vực được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm tìm hiểu. Ở Quảng Ninh, nghề sứ Móng Cái đã được biết đến với gần 200 năm lịch sử, có vai trò rất quan trọng trong đời sống kinh tế, văn hóa của cư dân Quảng Ninh nói riêng và Việt Nam nói chung. Theo ông Hà, Móng Cái có 13 lò sứ cổ nhưng tất cả chỉ còn là phế tích. Hải Hà cũng có một lò ở Núi Rắn nhưng cũng đã mất từ lâu. Vì vậy, việc phát hiện lò sứ cổ ở Nam Sơn - đặc biệt di tích còn khá nguyên vẹn - có ý nghĩa rất quan trọng cả về lý luận và thực tiễn nhằm khôi phục và phát triển nghề gốm sứ Móng Cái truyền thống.

Đầu tháng 5 vừa qua, đề tài khoa học nói ở trên đã được Hội đồng Khoa học và Công nghệ tỉnh thẩm định, nhất trí đề nghị UBND tỉnh cho triển khai thực hiện. Như vậy, sau một thời gian dài nằm im lìm trong rừng cây, sau khi được phát hiện, lò sứ cổ Nam Sơn đã được ''đánh thức''...