Nét văn hoá Hà thành ở Hà Nam

Vùng đất Hà Nam (TX Quảng Yên) được coi như một hòn đảo lớn hình thành do lắng đọng bồi tích ở cửa sông Bạch Đằng. Theo quy luật dòng chảy, hòn đảo này trở thành một cù lao khổng lồ, chia dòng Bạch Đằng làm hai nhánh lớn đổ ra biển: Nhánh chính vẫn là cuồn cuộn dòng sông Bạch Đằng chảy ra phía đông và nhánh phụ là con sông Chanh vắt chéo lên phía đông bắc. Những dòng họ từ kinh thành Thăng Long đến khai khẩn vùng đất này, vào đời Hồng Đức mới chỉ có gần ngàn người, nay đã tạo ra một Tổng mới, với gần 6 vạn dân.

Cụ thượng ngồi trên võng đào rước lên miếu Tiên Công.

Mặc dầu trải qua năm tháng, người dân Hà Nam vẫn gìn giữ được cốt cách của người Hà thành. Các món ăn, sản vật dâng cúng tổ tiên cũng như sự cầu kỳ đến từng chi tiết trong nghi lễ ở các lễ hội làng, các nghi lễ trong gia tộc, dòng họ v.v.. đều toát lên nét văn hoá kinh kỳ xưa kia. Đặc biệt là lễ hội Tiên công, lễ hội  lớn nhất ở đây vào dịp đầu năm. Ngày hội Tiên Công thực sự náo nức từ trước Tết và ngay sau Tết, ngày mùng 5, mùng 6, là những ngày chuẩn bị cho lễ hội; các trai đinh trong làng chuẩn bị xới chọi trâu, xới chọi gà, trồng cây đu v.v.. Các nhóm thanh niên nam nữ, các ông bà trung niên có giọng hát hay thì tập hợp lại thành nhóm, thành hội để luyện tập để tham gia Hội thi hát. Các cụ Tiên chỉ của các làng: Yên Đông, Phong Cốc, Cẩm La và các dòng họ làm lễ Yết tại miếu thờ Tiên công, sau đó họp bàn việc cắt cử chủ tế, bồi tế và những người chấp sự của đoàn tế thứ vào ngày 7 tháng Giêng. Những người trong đội tế được chọn ở các dòng họ phải là người am hiểu về nghi thức, nghi lễ; riêng chủ tế phải được chọn kỹ lưỡng từ trước. Chủ tế phải là người cao tuổi, có sức khoẻ, gia đình, con cái phương trưởng, ăn ở đức độ, sống hoà nhã và có uy tín với làng, xã.

Trước ngày chính hội mùng 7 tháng Giêng, ở miếu thờ chính đặt tại xã Cẩm La, các dòng họ, chi họ đều tổ chức nghi lễ truy ơn ông, bà, cha mẹ tại gia đình, dòng họ. Ở đó con cháu của dòng tộc làm lễ tôn vọng những bậc tiền nhân bằng các hoạt động dâng hương, dâng lễ, mừng thọ, tặng thơ, ca ngợi công đức... Một việc quan trọng thu hút toàn tâm sức của từng gia đình, dòng tộc là việc chuẩn bị lễ vật, nghi lễ cho cuộc đại rước các bậc lão kiệt (những người thượng thọ từ 80, 90 đến 100 tuổi) của gia đình, dòng họ mình ra lễ vọng ở miếu chính đường. Dường như năm nào cũng có những cuộc chạy đua giữa các gia đình, dòng họ nhằm tạo ra sự bất ngờ về quy mô và tính độc đáo của đám rước. Nhưng dù thế nào cũng không thể thiếu được biểu tượng một con sư tử (Long Mã) biểu tượng cho sức mạnh của thần biển. Long Mã được kết bằng hoa quả và những sản vật địa phương, được đặt chính giữa bàn kiệu rước. Với những dòng họ lớn, đám rước được tổ chức quy mô, ngoài các đội nhạc bát âm, múa lân, kèn, trống thì theo sau án gian thờ là một kiệu Long Đình hoặc võng đào trang điểm lộng lẫy, được các thanh niên trai tráng, là con cháu trong gia đình, dòng họ, khênh rước “cụ thượng” (những người tròn 80, 90, 100 tuổi). Các cụ mặc áo lụa dài, có thêu chữ Thọ, đầu đội khăn xếp; hai bên kiệu, võng có tàn, lọng che, đi xung quanh là con cháu, họ hàng ăn vận sang trọng như muốn phô trương sự thịnh vượng của gia đình, dòng họ mình...

Ngày nay, Hà Nam là nền tảng kinh tế - xã hội quan trọng của TX Quảng Yên. Rất đông các cán bộ lãnh đạo và tầng lớp trí thức trong thị xã xuất thân từ vùng đất này. Và đặc biệt, những người sành ẩm thực đều nhận ra sự tinh tế, khéo léo trong từng công đoạn, kỹ thuật và phương thức chế biến các món ẩm thực của Quảng Yên xưa như: Nem chua, giò, chả, nem chạo, bánh cuốn, bánh gio, bánh gai, bánh mật; cách hãm nước chè xanh... Tất cả cho thấy “dáng dấp” của nét văn hoá Hà thành xưa vẫn còn lưu giữ ở vùng đất Hà Nam nói riêng, Quảng Yên nói chung, hôm nay...

Ngô Đình Dũng