Văn hoá dân gian làng chài Cửa Vạn - Nhìn từ những làn điệu dân ca

Làng chài Cửa Vạn là làng chài lớn nhất trong các làng chài trên Vịnh Hạ Long. Ngư dân làng chài, phần lớn có nguồn gốc từ làng chài Giang Võng, Trúc Võng xưa, các thế hệ nối tiếp gắn bó với biển. Họ đã sáng tạo ra các bài hát, làn điệu dân ca trữ tình. Trong quá trình đi biển, mưu sinh, ngư dân làng chài trên Vịnh Hạ Long có sự giao thoa văn hoá với các ngư dân Hà Nam (Quảng Yên) và đó là điều kiện làm cho các bài hát giao duyên càng có thêm sức sống…

Để tìm hiểu về hát dân ca của ngư dân làng chài xưa, không thể không gặp những ngư dân cao tuổi. Họ chính là những “kho tư liệu sống” rất quý. Nổi bật trong số đó là cụ Nguyễn Văn Hưu. Năm nay đã cập kề tuổi chín chục nhưng cụ Hưu vẫn minh mẫn. Cụ luôn nhiệt tình truyền dạy cho lớp trẻ nếu ai có nhu cầu học. Chia sẻ với người viết bài này, cụ nửa đùa nửa thật: Trong bụng lão chứa đến mấy ngàn câu hát đấy! Cụ Hưu bảo: Hát dân ca của làng chài Cửa Vạn có từ lâu lắm rồi. Khi còn nhỏ, tôi đã thấy ông bà, cha mẹ tôi và nhiều người trong làng hát. Vì thế mà tôi học theo. Hát dân ca có nhiều loại, về câu chữ nếu chép ra đọc thì gần như nhau, đều là câu lục bát nhưng khác nhau ở độ nhấn nhá, luyến láy của người hát.

Thanh niên làng chài Cửa Vạn tái hiện một cảnh hát đối trong đám cưới tại Trung tâm văn hoá nổi Cửa Vạn.

Theo cụ Hưu, ngày xưa, người làng chài đi biển thường mượn câu hát để chào hỏi nhau, đố vui nhau để cùng xua đi cái mệt nhọc. Trai gái thì mượn câu hát để làm quen, tỏ tình hoặc bày tỏ tâm tư khi tình duyên trắc trở... Rồi cụ Hưu hắng giọng: Thí dụ khi gặp nhau, làm quen rồi người con gái đố người con trai rằng: Đố anh tát cạn nước bè/ Thì em quét sạch lá tre trên rừng. Người trai liền hát giả: Đố em quét sạch lá rừng/ Để anh khuyên gió, gió đừng rung cây/ Đố em biết lúa mấy cây/ Biết sông mấy nhánh, tàu Tây mấy chèo. Người con gái đáp: Anh đố, em phải dấn theo/ Tàu Tây mấy máy làm chèo qua sông. Người con trai bèn đố: Đố em không đi lấy chồng/ Thì anh đi núi sẽ không phải chèo…

Bà Đỗ Thị Cậy, hơn 70 tuổi, cũng là một trong những người thuộc nhiều bài hát ở làng chài Cửa Vạn, nhớ lại: Ngày xưa, chúng tôi học hát chỉ là truyền miệng, hát nhiều mà thành nhớ, nhớ rồi không thể quên được. Trai gái quen nhau, biết nhau cũng là phần nhiều qua các dịp hát với nhau. Có trường hợp ở trong làng như ông N., trước kia qua câu hát mà làm quen rồi lấy được vợ ở Hà Nam đấy.

Trước đây, đám cưới ở làng chài không thể thiếu được những câu hát, nên nhiều người còn gọi là hát đám cưới. Thực chất là hát đối nhau giữa hai họ, hoặc cha mẹ cô dâu mượn câu hát để dặn con gái về nhà chồng phải chăm chỉ, nết na. Chẳng hạn, khi sửa soạn đưa lễ thì nhà trai hát rằng: Được ngày tốt anh giở mũi thuyền/ Trước đẹp chiều gió sau yên cánh buồm. Đến lúc đón dâu, ra về nhà trai hát: Giờ này đã đến giờ Dần/ Xin bên họ gái dắt dần dâu ra. Nhà gái bèn hát tiễn: Về thì cứ việc mà về/ Đừng có giao láng, nguyền thề với ai. Hàm ý nói nhà trai hãy trước sau như một và trên hết là mong đôi trẻ hạnh phúc mãi mãi.

Đó là những người “xuôi chèo, mát mái”, với những người duyên phận trắc trở không đến được với nhau thì họ cũng mượn câu hát để thổ lộ tâm sự, như: Từ ngày em giở thuyền đi/ Lòng em nào có vui gì đâu anh. Không riêng gì các cô gái, người con trai cũng không phải lúc nào tình duyên cũng như ước muốn: Tiếc thay duyên muộn mà phiền/ Đã chăn cùng chiếu lại phiền lòng ta… Cửa Vạn em cũng trông chừng/ Cửa Cánh, hang Móc tới gần anh ơi/ Đêm khuya em ra trông giời/ Bóng giăng tuần tự nhớ lời giao loan…

Hiện số người thuộc các bài giao duyên ở Cửa Vạn không nhiều. Mấy năm trước, Dự án bảo tồn, phục hồi và phát huy giá trị văn hoá dân gian làng chài trên Vịnh Hạ Long, trong đó, trọng tâm là phục dựng các hình thức hát dân ca ở làng chài Cửa Vạn, đã được Sở VH,TT&DL nghiên cứu nhằm xây dựng thành sản phẩm du lịch giới thiệu với du khách đến Hạ Long. Tiếc là vì lý do nào đó, dự án đã không thành công…

Đại Dương