Báo chí cách mạng Việt Nam: Ngọn lửa soi đường trong kháng chiến chống Pháp

Trải qua 100 năm hình thành và phát triển, báo chí cách mạng Việt Nam đã trở thành lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, đồng hành cùng dân tộc trong đấu tranh giành độc lập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đặc biệt, kể từ khi tờ báo đầu tiên (Báo Thanh niên) ra đời năm 1925, báo chí cách mạng Việt Nam đã có bước phát triển mạnh mẽ. Và trong cuộc kháng chiến chống Pháp (1945-1954), báo chí đã đóng vai trò vô cùng quan trọng, không chỉ là phương tiện truyền tin, mà còn là vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, góp phần quyết định vào thắng lợi của cuộc kháng chiến.

Lực lượng chủ lực, vũ khí sắc bén trong công tác tư tưởng - văn hóa của Đảng

Cuối năm 1924, khi về tới Quảng Châu, Trung Quốc, Nguyễn Ái Quốc cùng một số đồng chí là học trò của Người đã hoàn thành một nhiệm vụ trọng đại: Xuất bản một tờ báo chính trị - cơ quan ngôn luận của Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội - với tên gọi: Thanh Niên đánh dấu sự ra đời của một dòng báo chí mới - báo chí Cách mạng Việt Nam. Số đầu tiên ra ngày 21/6/1925, xuất bản đều đặn hàng tuần. Báo in xong phần lớn được gửi về trong nước theo đường dây bí mật, một số được gửi đến các tổ chức của Hội ở Thái Lan, Trung Quốc, người Việt Nam yêu nước ở Pháp và đến Quốc tế cộng sản.

Từ số đầu tiên phát hành 21/6/1925 đến cuối năm 1929, với trên 200 số và hàng nghìn bài báo cụ thể hóa sinh động, Báo Thanh niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập đã hoàn thành xuất sắc vai trò chủ lực, tiên phong trong hoạt động tư tưởng của Thanh niên cách mạng đồng chí Hội - tổ chức tiền thân của Đảng ta. Báo Thanh niên đã thực hiện thắng lợi sứ mệnh lịch sử: Truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, truyền bá Đường Kách mệnh, hướng dẫn, cổ vũ các thành viên của Việt Nam Thanh niên cách mạng, sau khi được huấn luyện về nước, chủ động thúc đẩy phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và phong trào yêu nước, góp phần tích cực chuẩn bị về mặt lý luận, chính trị, tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời các tổ chức cộng sản vào cuối năm 1929 và thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam vào 3/2/1930, mở ra một dòng báo chí mới: Báo chí cách mạng Việt Nam.

Từ năm 1930 đến năm 1936, thực hiện chủ trương của Đảng, các cấp ủy Đảng từ Trung ương, xứ ủy, tỉnh thành ủy, liên chấp ủy, huyện ủy, các tổ chức Đảng trong các nhà tù của thực dân Pháp đều lần lượt ra được tờ báo của tổ chức mình. Có xứ ủy, tỉnh ủy bị tan vỡ do bị khủng bố, bắt bớ tù đày nên tờ báo xuất bản rồi phải đình bản, rồi lại xuất bản khi phục hồi được tổ chức. Đến giữa năm 1936 có trên 160 tờ báo và tạp chí của Trung ương và các địa phương.

Trong thời kỳ này, Báo chí cách mạng đã đẩy mạnh tuyên truyền lý luận Mác - Lênin, đường lối của quốc tế cộng sản, các Nghị quyết, chủ trương, chính sách của Đảng ta; đấu tranh với các tư tưởng, quan điểm chính trị và các chính sách của chủ nghĩa Đế quốc Pháp và bọn tay sai... Qua đó, góp phần quan trọng vào việc xây dựng và củng cố tư tưởng, vững vàng về chính trị, thống nhất về tổ chức cho đảng viên và quần chúng, đồng thời làm phân hóa hàng ngũ Việt Nam quốc dân Đảng.

Một nét đặc sắc của báo chí cách mạng trong những năm đầu sau khi Đảng ta ra đời là một số đảng viên là trí thức tiêu biểu như Hải Triều, Hải Vân, Hoả Sơn, Hồ Xanh, Lâm Mộng Quang đã tranh thủ các cuộc tranh luận trên các báo công khai như Phụ nữ thời đàm, báo Công Luận, báo Ánh sáng, báo Trung Kỳ, báo Tiến bộ... đã chủ động viết bài phê phán các quan điểm triết học phản động, các quan điểm mỹ học tư sản, duy tâm, huyền bí, nghệ thuật vị nghệ thuật... Các chiến sỹ cộng sản trên mặt trận tư tưởng lý luận đã chủ động đấu tranh cho thắng lợi của triết học Mác - Lênin, mỹ học Mác - Lênin. Trong các cuộc tranh luận trên báo chí công khai này, Hải Triều là cây bút xuất sắc chống lại các quan điểm duy tâm, thần bí và mỹ học tư sản, bảo vệ thắng lợi và quảng bá các quan điểm Mác - Lênin về văn hóa, văn học, nghệ thuật.

Trong thời kỳ mặt trận Dân chủ (1936 - 1939), Đảng ta có một quyết định sáng suốt và sự chỉ đạo tài tình để đưa phần lớn báo chí cách mạng ra hoạt động công khai, bán hợp pháp, chỉ còn khoảng 10 tờ báo là hoạt động bí mật. Báo chí cách mạng thời kỳ này tiếp tục và kiên quyết đấu tranh chống các xu hướng đối địch về tư tưởng và chính trị, bảo đảm cho các quan điểm Mác - xít chiến thắng các xu hướng cơ hội, cải lương, bảo đảm đường lối đúng đắn của Đảng đánh bại đường lối chính trị phản động.

Đến thời kỳ 1939 – 1945, do chiến tranh thế giới bùng nổ, ở trong nước sau thất bại của khởi nghĩa Nam Kỳ 1940, Đế quốc Pháp và bọn tay sai bán nước tăng cường khủng bố, đàn áp dã man mọi phong trào yêu nước, cách mạng của nhân dân, chúng ra lệnh đình bản hàng loạt các tờ báo tiến bộ và cách mạng.

Báo chí cách mạng xuất bản bí mật, số lượng báo không nhiều bằng giai đoạn 1936 - 1939 nhưng khí thế của báo chí cách mạng lên rất cao, phản ánh rõ hướng đi tới ngày toàn thắng. Đầu tháng 10/1941 Trung ương Đảng xuất bản Tạp chí Cộng sản.

Ngày 25/1/1941, Tổng Bí thư Trường Chinh cho xuất bản báo Cứu quốc, số 1 ra ngày 25/1/1942, danh nghĩa là cơ quan của Tổng bộ Việt Minh.

Ở cấp tỉnh, ngoài tờ Việt Nam Độc lập của Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hưng Yên có Bãi sậy, Quảng Ngãi có Chơn Độc lập, Thanh Hóa có Đuổi giặc nước, Bắc Ninh có Hiệp lực, Ninh Bình có báo Hoa Lư, Phúc Yên có Mê Linh, Bắc Giang có Quyết Thắng. Chiến khu Hòa - Ninh - Thanh (Hoà Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa) có Khởi nghĩa, đặc biệt khu Bắc Sơn có báo Bắc Sơn... Các hội quần chúng cứu quốc như: Việt Nam quân nhân cứu quốc hội ra báo Chiến đấu, Hội văn hóa cứu quốc ra báo Tiền phong... Các đoàn thể cứu quốc ở cấp tỉnh cũng ra báo. Hội cứu quốc công nhân Thanh Hóa ra báo Chiến đấu, Hội Thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu Hà Nội ra báo Hồn nước. Đảng dân chủ có báo Độc lập. Lần đầu tiên có tờ báo tuyên truyền vận động giới phụ nữ, là tờ Gái ra trận của Hội Phụ nữ cứu quốc Thanh Hóa. Do địch khủng bố rất tàn bạo nên một số tờ báo không ghi cơ quan ngôn luận của cấp nào như tờ Phấn đấu số 1 ra ngày 29/1/1941, Cứu Quốc số 1 ra ngày 30/4/1941, tờ Tiến lên...

Đặc biệt, đầu năm 1941, Chủ tịch Hồ Chí Minh về nước, chỉ đạo Hội nghị lần thứ VIII Ban Chấp hành Trung ương Đảng và thành lập Mặt trận Việt Minh (19-5-1941). Sau đó Người cho thành lập Báo “Việt Nam Độc Lập” vào năm 1941 và Báo “Cứu Quốc” vào năm 1942. Những tờ báo này có tác động to lớn trong việc kêu gọi nhân dân Việt Nam hăng hái tham gia Mặt trận Việt Minh đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Thời điểm bùng nổ hoạt động của báo chí cách mạng trong giai đoạn này là thời điểm bế mạc Hội nghị toàn quốc Đảng cộng sản Đông Dương và Việt Nam quốc dân, đại biểu Đại hội, họp ở Tân Trào, Tuyên Quang ngày 15/8/1945. Hầu như tất cả các báo của Trung ương, của các xứ ủy, tỉnh ủy đều đăng toàn văn và có các bài xã luận, bình luận về các văn kiện cực kỳ quan trọng của sự kiện lịch sử này, đó là Thư kêu gọi Tổng khởi nghĩa của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Lời hiệu triệu của Đảng cộng sản Đông Dương, mệnh lệnh khởi nghĩa của Ủy ban chỉ huy lâm thời khu giải phóng; quân lệnh số 1 của Ủy ban khởi nghĩa và đăng các bài xã luận, bình luận quán triệt sâu sắc các văn kiện. Sau đó, các báo liên tục đưa tin, cổ vũ động viên các tầng lớp nhân dân tham gia mặt trận Việt Minh, tham gia khởi nghĩa giành chính quyền ở từng địa phương tiến lên Tổng khởi nghĩa, thực hiện thắng lợi lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta!”.

Có thể thấy, báo chí cách mạng Việt Nam, nhất là báo chí giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã thể hiện rõ vai trò là lực lượng chủ lực, là vũ khí sắc bén trong công tác tư tưởng, văn hóa của Đảng.

Thắp sáng tinh thần yêu nước

Cách mạng tháng Tám (1945) thành công, chính quyền về tay nhân dân, báo chí có thời cơ phát triển mới, nhưng cũng nhận thêm những nhiệm vụ nặng nề. Sự ra đời của Đài Phát thanh và hãng Thông tấn quốc gia đã mang lại không chỉ diện mạo, mà cả chất lượng hoạt động mới cho hệ thống báo chí. Cả hệ thống báo chí, đặc biệt là báo chí cách mạng đã tham gia kháng chiến. Chính trong thử thách khắc nghiệt đó, hàng loạt tờ báo đã ra đời, như: Nhân dân, Văn nghệ, Quân đội nhân dân, Đài Tiếng nói Nam bộ, Nhân dân miền Nam...

Báo chí giai đoạn này đã có những bước nhảy vọt trong việc chuyển tải nội dung thông tin, sự đổi mới hình thức trong mỗi trang báo; đặc biệt các thiết bị máy móc kĩ thuật được sử dụng nhiều hơn, nâng cao chất lượng cũng như tăng sức hấp dẫn cho tờ báo. Thời gian này, báo chí đã trở thành một phương tiện chuyển tải thông tin quen thuộc và không thể thiếu đối với quần chúng nhân dân.

Những người làm báo cách mạng trong kháng chiến chống thực dân Pháp đã chia sẻ khó khăn, sự hy sinh với nhân dân, với quân đội. Không những duy trì, phát triển, đưa nguồn thông tin, tiếng nói của cách mạng, của kháng chiến đến với đồng bào, mà những người làm báo còn gùi vác máy in, máy phát trên vai, vừa chiến đấu, vừa hoạt động báo chí.

Theo chỉ thị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngay sau khi giành được độc lập, bộ phận thu sóng (Thông tấn xã Việt Nam) được gấp rút thành lập. Do được tiếp quản phòng thu tin của Pháp, nên chỉ sau mấy ngày, Thông tấn xã Việt Nam đã tổ chức tốt việc thu tin từ các hãng thông tấn nước ngoài và tin của quân đội Pháp ở Sài Gòn. Ngày 15/9/1945, đài Bạch Mai phát đi toàn thế giới Tuyên ngôn Độc lập và danh sách Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa bằng 3 thứ tiếng: Việt, Anh, Pháp, đánh dấu thời điểm ra đời của Thông tấn xã Việt Nam.

Nhận rõ sức mạnh của hệ thống đài phát thanh trong công tác tuyên truyền, nên Đảng và Nhà nước đã gấp rút cho ra đời Đài Tiếng nói Việt Nam. Sau một thời gian ngắn, trung tâm phát sóng radio ra đời, ngày 7/9/1945 chính thức đi vào hoạt động. Nhờ có Đài Tiếng nói Việt Nam, nhân dân ta nắm được tin tức, sự kiện diễn ra hằng ngày; nhiều nước trên thế giới hiểu về Việt Nam, về tính chính nghĩa trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc của chính quyền Việt Nam. Giữa năm 1946, Đài Tiếng nói Nam Bộ cũng được thành lập. Thời gian đầu đài thực hiện 2 nhiệm vụ chính là phản ánh kịp thời tình hình chiến sự, thông báo tin tức miền Bắc; làm cầu tiếp sóng đài Trung ương.

Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, báo chí cách mạng chuyển lên chiến khu, đặt nhiệm vụ tuyên truyền chính trị, phục vụ kháng chiến lên hàng đầu. Trong giai đoạn này, một số tờ báo cách mạng tiêu biểu lần lượt ra đời. Báo Nhân Dân ra đời thay thế tờ Sự thật. Ngày 11/3/1951, Báo Nhân Dân phát hành số đầu tiên, 6 trang. Lúc đầu báo ra theo tuần, sau đó tăng kỳ và thành nhật báo.

Do tình hình kháng chiến, Bộ Tổng tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam quyết định sáp nhập tờ Vệ quốc quân và Quân du kích thành báo Quân đội nhân dân, ra số đầu tiên ngày 20/10/1950. Đây là tờ báo được bạn đọc ngóng đợi nhất, đặc biệt là cán bộ, chiến sĩ quân đội. Báo luôn theo sát tình hình chiến dịch, thông tin kịp thời. Ngoài việc đề cao những chiến công, báo rất chú trọng công tác phê bình và tự phê bình. Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, cùng với toà soạn tại hậu phương (đóng tại ATK Định Hóa), báo Quân đội nhân dân còn có tòa soạn tổ chức xuất bản và phát hành báo ngay tại mặt trận Điện Biên Phủ. Những tờ báo được hoàn thành ngay khi khói lửa trận đánh chưa tan được coi là ưu thế đặc biệt của báo Quân đội nhân dân...

Cũng trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, báo chí cách mạng Việt Nam đã có những dấu ấn trong xây dựng nền tảng nghề nghiệp. Ngày 21/4/1950, tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên đã diễn ra hội nghị thành lập Hội Những người viết báo Việt Nam (nay là Hội Nhà báo Việt Nam). Tháng 7/1950, hội chính thức trở thành thành viên của Tổ chức quốc tế các nhà báo (IOJ).

Trước đó, ngày 4/4/1949, tại thôn Bờ Rạ, xã Tân Thái, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng đã ra đời. Đây là cơ sở đào tạo báo chí đầu tiên của báo chí cách mạng Việt Nam và cũng là cơ sở đào tạo duy nhất trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Trong suốt giai đoạn này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành sự quan tâm đặc biệt cho công tác báo chí, thường xuyên gửi thư động viên, hướng dẫn và chỉ bảo tận tình về nghiệp vụ làm báo cách mạng cho các nhà báo. Những lời dạy của Người đã trở thành kim chỉ nam cho sự phát triển của báo chí cách mạng Việt Nam.

Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp kết thúc thắng lợi, nước ta tạm thời chia làm 2 miền với 2 nhiệm vụ chiến lược khác nhau, nhưng có một nhiệm vụ chung: Đánh đổ đế quốc Mỹ và tay sai, hoàn thành cách mạng giải phóng dân tộc. Báo chí của ta hình thành báo chí tự do ở miền Bắc và báo chí xuất bản bí mật ở vùng địch tạm chiếm ở miền Nam. Trong điều kiện mới, báo chí miền Bắc có những bước tiến vượt bậc. Báo Nhân Dân ra hằng ngày, in với số lượng lớn nhất bằng kỹ thuật tiên tiến. Sau ngày thống nhất đất nước, báo chí ở nước ta đã phát triển khá nhanh về số lượng và chất lượng, hình thành hệ thống thông tấn, báo chí, phát thanh, truyền hình rộng khắp cả nước.