Cần nghiên cứu di sản chữ Nôm của người Dao

Chữ Nôm của dân tộc Dao là di sản văn hoá phi vật thể thuộc loại hình tiếng nói, chữ viết đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Ở Quảng Ninh, di sản này cần được ngành Văn hoá tiếp tục quan tâm bảo tồn và phát triển.

Cụ Triệu Tài Cao ở xã Tân Dân (Hoành Bồ) hiện đang lưu giữ hàng chục cuốn sách chữ Nôm.

Chữ Nôm của người Dao được xây dựng từ một hệ thống ký tự chữ Hán dùng để phiên âm tiếng nói của người Dao. Nó tương tự cách làm của người Kinh khi mượn chữ Hán dạng phồn thể để tạo ra chữ Nôm. Tầng lớp trí thức người Dao, chủ yếu là các thầy mo, thầy cúng qua nhiều thế hệ đã “Dao hoá” cách phát âm các chữ Hán. Để làm phong phú vốn từ vựng, người Dao cũng tiếp nhận một số từ của Nôm Tày, Nôm Việt, nhưng được “Dao hoá” cho gần với lời ăn tiếng nói sinh hoạt hằng ngày của dân tộc mình. Từ đó, hệ thống chữ Nôm của người Dao dần được hoàn thiện.

Người Dao trước kia dùng chữ Nôm trong học tập, ghi chép các bài hát dân ca, ghi gia phả, ghi lịch, bài cúng, bài thuốc, câu đối, dạy con trẻ về lễ nghĩa, học nghề, di chúc, văn tự, bán ruộng nương, nhận con nuôi v.v.. Chữ Nôm còn được dùng phổ biến trong lễ cấp sắc, tết nhảy, tục treo tranh lễ tơ hồng, lễ cúng chữa bệnh, cầu mùa, làm nhà, đặt mộ, làm chay, sang cát... Muốn làm được lễ, thầy cúng nhất là những thầy mới vào nghề phải đọc thông, viết thạo chữ Nôm.

Hiện nay, nhiều nghệ nhân cao niên ở Quảng Ninh còn giữ những cuốn sách cổ chữ Nôm do ông cha để lại, như: Các ông Bàn Văn Quý, Lý Văn Út, Đặng Văn Thương xã Bằng Cả (Hoành Bồ); các ông Hoàng Văn Hoa, Chìu A Nhì ở xã Hải Lạng (huyện Tiên Yên) v.v.. Những cuốn sách này là kho tàng kiến thức của dân tộc được đúc rút qua nhiều thế hệ, phản ánh nguồn gốc, lịch sử hình thành và phát triển của dân tộc Dao, phản ánh quan niệm của người Dao về vũ trụ, lý giải về các hiện tượng tự nhiên, ghi chép gia phả của từng dòng tộc, kể lại quá trình thiên di, tinh thần đấu tranh chinh phục thiên nhiên, chống ngoại xâm, răn dạy cách đối nhân xử thế, truyền đạt kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp, các phong tục tập quán và mọi mặt đời sống tinh thần. Sách còn lưu trữ nhiều thể loại văn nghệ dân gian của người Dao, như: Trường ca, truyện thơ, tập truyện, hát giao duyên “pả dung”... Đây là di sản văn hoá phi vật thể đặc sắc và có giá trị nhân văn, là nguồn sử liệu quý chứa đựng tri thức dân gian hữu ích cho các nhà nghiên cứu văn hoá.

Người Dao ở Quảng Ninh có hai nhánh: Dao Thanh Phán và Dao Thanh Y chủ yếu cư trú tại Hoành Bồ, Tiên Yên, Hải Hà, Bình Liêu. Ở xã Tân Dân (huyện Hoành Bồ) người Dao Thanh Y chiếm 92% dân số. Hiện nay, cả xã chỉ còn khoảng 10 người biết viết và đọc thành thạo chữ Nôm, chủ yếu là thầy cúng đã cao tuổi, như: Bàn Tài Kim (thôn Khe Cát), Triệu Tài Cao (thôn Bằng Anh), Triệu Tiến Minh (thôn Hang Trăn). Sách “Lịch sử Đảng bộ xã Tân Dân” viết: Người Dao ở Tân Dân có truyền thống văn hoá từ lâu đời. Cùng với việc sử dụng chữ quốc ngữ, bà con người Dao ở Tân Dân còn dùng chữ Nôm Dao cổ trong các sinh hoạt văn hoá tâm linh (thầy cúng có sách cúng chữ Nôm, các nghệ nhân có sách hát) duy trì tốt đẹp nền nếp gia phong và giữ gìn tri thức dân gian của dân tộc. Cách đây 3 năm, UBND xã Tân Dân đã mở các lớp dạy chữ Nôm Dao cho người dân địa phương nhằm gìn giữ những tri thức do cha ông truyền lại. Tuy nhiên, lớp học ý nghĩa này cũng không đông và từ đó đến nay các lớp kiểu này không được tổ chức nữa.

Bà Trương Bích Hường, Phó Trưởng Phòng Nghiệp vụ Văn hoá và Gia đình (Sở Văn hoá - Thể thao), là người Dao quê ở Hoành Bồ, cho biết: Cùng là chữ Hán để ghi lại tiếng nói của dân tộc, nhưng người Dao, người Sán Dìu, người Sán Chỉ ở Quảng Ninh, mỗi dân tộc lại có một lối ghi khác nhau. Ở Quảng Ninh, chưa có một công trình nào nghiên cứu về chữ Hán Nôm của người Dao. Ở Lào Cai mới có một công trình dạng sưu tầm chứ chưa dịch và chưa nghiên cứu được, bởi đây là vấn đề rất khó. Trước đây, ở Quảng Ninh có một người có thể làm được là nghệ nhân Bàn Văn Khương, nhưng cụ đã mất năm ngoái. Nếu như không làm được điều này rồi đây các cụ khuất núi hết thì quả là một điều đáng tiếc.

Được biết, Sở Văn hoá - Thể thao đã có dự án sưu tầm chữ Nôm của người Dao ở Hoành Bồ, Cẩm Phả, Tiên Yên và một số địa phương khác. Hiện cũng đã có nhiều sách cổ, trong đó có sách cúng, sách xem tướng số, xem ngày, các bài hát Dao được sưu tầm. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa thống kê đầy đủ và chưa có kinh phí để tổ chức dịch, nghiên cứu dù vẫn biết việc bảo tồn sách cổ và học chữ Nôm Dao vẫn là việc làm rất cần thiết.

Huỳnh Đăng