Chùa Nam Thọ: Di tích nghệ thuật nơi địa đầu Tổ quốc

Chùa Nam Thọ thuộc khu Nam Thọ, phường Trà Cổ là một trong những di tích có giá trị tiêu biểu của thành phố Móng Cái, được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng là di tích nghệ thuật cấp Quốc gia năm 1999.

Theo tư liệu được khắc trên chiếc chuông đồng treo ở cổng tam quan, chùa Nam Thọ còn có tên chữ là Linh Khánh tự (có nghĩa là sự linh thiêng, tốt lành). Niên đại xây dựng chùa Nam Thọ chưa được xác định rõ nhưng theo bài minh trên chuông đồng đúc lại vào năm Thiệu Trị thứ 3 (1843) có nói vào năm Cảnh Thịnh thứ 15 triều vua Lê Hiển Tông (1754) đã có Linh Khánh tự.

Trải qua bao sóng gió thăng trầm của thời gian, toàn bộ văn bia, am, tháp ở đây đã không còn như trước nữa. Nhưng những hiện vật đồ thờ và tượng pháp còn lưu giữ được khá đầy đủ đến ngày nay cùng với khuôn viên rộng lớn với nhiều cây cối um tùm bao bọc chứng tỏ ngôi chùa nằm sát biên giới Việt - Trung phải là một công trình tôn giáo chứa đựng bề dày lịch sử và giá trị văn hóa sâu sắc (đã được xây dựng vào khoảng thế kỷ XVI- XVII).

Thông thường, hướng của các ngôi chùa Việt phổ biến nhất vẫn là hướng Nam nhưng chùa Nam Thọ dù nằm sát mặt đường (phía Nam) lại được xây dựng về hướng Bắc. Sự khác biệt này bắt nguồn từ một sự tích rất riêng: Xã Trà Cổ xưa là một đượng cát dài nằm chếch theo hướng Đông Bắc - Tây Nam. Với địa thế này nên mỗi khi thủy triều lên, nước chảy theo hai hướng Đông Bắc và Tây Nam rồi hội tụ lại ở hướng Bắc. Theo tư duy nông nghiệp, nước là nguồn khởi đầu của hạnh phúc. Do nước thường ở thấp nên mang yếu tố âm, còn chùa nằm trên một gò đất cao nên tượng trưng cho yếu tố dương. Âm dương đối đãi sẽ sinh ra muôn loài. Chùa quay về hướng Bắc với kết cấu kiểu chữ Hồi mang ý nghĩa là sự hội tụ của các dòng nước. Đó cũng là lý giải cho tên chữ của chùa (sự linh thiêng, tốt lành).

Chùa Nam Thọ gồm các công trình chính: Tam quan, nhà Tổ, nhà Mẫu, nhà khách đã nhiều lần được trùng tu nên dấu ấn thời Lê không còn nữa nhưng tại đây vẫn còn lưu giữ được 53 pho tượng cổ. Đáng chú ý nhất là 4 pho tượng Thích Ca sơ sinh, 2 pho tượng Quan Âm Tống tử và 2 pho tượng Tam thế nhỏ mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam.

Một nét đặc biệt nữa của chùa Nam Thọ mà ít có di tích nào có được, đó là rừng cây cổ thụ phía sau chùa. Tại đây trồng rất nhiều loại cây trong đó chủ yếu là chay - Một loài cây quen thuộc với những người dân đồng bằng Bắc Bộ. Cây ở đây có đường kính rất lớn, có những cây hai người ôm không xuể. Vườn cây này được trồng từ bao giờ hiện không ai nhớ rõ. Trải qua năm tháng, nó hiện hữu như những người lính âm thầm đứng gác, gìn giữ cho ngôi chùa sự uy nghiêm, tĩnh mịch và linh thiêng.

Không chỉ là địa điểm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân địa phương, chùa Nam Thọ còn là một di tích lịch sử văn hóa gắn liền với quá trình đấu tranh bảo vệ Tổ quốc và xây dựng đất nước của nhân dân ta. Theo lời kể của nhân dân địa phương, vào khoảng những năm 1905, Phan Bội Châu trên đường đi Trung Quốc để sang Nhật gặp gỡ các nhà cách mạng Nhật Bản, Trung Quốc đề nghị họ hỗ trợ cho phong trào Đông Du. Trong một lần bị giặc truy đuổi, ông đã ẩn náu tại chùa Nam Thọ và được nhân dân cưu mang, giúp đỡ. Trong hai cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp và Đế quốc Mỹ xâm lược, chùa là nơi tích trữ lương thực, nuôi giấu cán bộ cơ sở, cất giấu tài liệu cách mạng và là nơi tiễn đưa hàng ngàn con em địa phương lên đường tham gia kháng chiến.

Hàng năm, tại chùa Nam Thọ có nhiều ngày lễ, thu hút được đông đảo phật tử và du khách tới tham gia, đó là lễ Phật Thích Ca (8/4­ âm lịch), lễ Vu Lan (tháng 7 âm lịch), lễ Phật A Di Đà (17/11 âm lịch)...

Nằm ở vị trí quan trọng nơi địa đầu Tổ quốc, chùa Nam Thọ cũng như các công trình kiến trúc nghệ thuật và văn hóa khác của TP Móng Cái là “cột mốc” vững bền khẳng định chủ quyền lãnh thổ quốc gia, khắc ghi dấu ấn lịch sử và mang đậm những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc Việt Nam tại vùng biên cương của Tổ quốc. Ngôi chùa được đánh giá chính là một trong những di tích có giá trị tiêu biểu của TP Móng Cái.