Chuyện hồi sinh giống mai vàng Yên Tử ở Bình Khê

Nắm rõ sự quý giá của mai vàng Yên Tử, những người trồng hoa lâu năm ở Bình Khê đã quyết tâm gìn giữ, bảo tồn hồi sinh giống mai thuần chủng cho mai sau. Chúng tôi đã nghe được ở Hội hoa xuân xã Bình Khê (TX Đông Triều) năm 2023 chuyện về hành trình hồi sinh, phát triển giống mai quý ở vùng đất này.

Những tỷ phú hoa mai

Tôi đã từng nghe nói Bình Khê là làng hoa có tiếng từng hồi sinh những cây mai vàng Yên Tử. Bởi vậy, đầu xuân, chúng tôi đã về làng hoa này để "mục sở thị" những tán mai vàng cổ thụ rực rỡ trong gió xuân.

Dẫn chúng tôi đi tham quan giống mai quý, câu chuyện dọc đường giữa tôi và chị Nguyễn Thị Tám, Phó Chủ tịch UBND xã đều xoay quanh giống mai này. Tương truyền, vào thế kỷ 13, sau khi vua Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con và lên núi Yên Tử tu hành, ngài đã cùng các phật tử trồng cây mai vàng.

Sau hàng thế kỷ, những cây mai đã trở thành rừng mai cổ thụ. Khảo sát của các chuyên gia năm 2009 cho thấy, rừng mai vàng ở Yên Tử có những cây cao hơn 15m, thân gân guốc, đường kính tới 60 - 70cm, có cây trên 700 năm tuổi, sinh trưởng mạnh mẽ trên vách đá cheo leo.

Đi qua những ngọn đồi, núi mờ sương bao quanh xã, chị Tám bảo, dãy Yên Tử có khá nhiều mai vàng. Từ xưa, mỗi dịp năm mới, những cánh rừng ở đây rực sắc mai vàng, báo hiệu mùa xuân tới. Là giống quý, đẹp, mai vàng Yên Tử còn gắn chặt với di tích, danh thắng Yên Tử nên càng có giá trị.

Được yêu thích, trước mai vàng từng bị khai thác quá mức bởi thợ, người chơi mai khắp nơi. Từ năm 2009 - 2010, chính quyền, cơ quan chức năng đã kiểm soát, cấm khai thác các loại mai vàng Yên Tử. Lúc đó, ngoài Yên Tử, các khu vực rừng An Sinh, Ngọa Vân, thậm chí Tây Yên Tử, giống cây này đã gần như cạn kiệt.

Chẳng mấy chốc, chúng tôi tới thôn Đồng Đò, ghé thăm nhà ông Nguyễn Trọng Phương, một trong những người đầu tiên chăm và gìn giữ giống mai vàng Yên Tử. Nhà ông Phương nằm trên khoảnh đất rộng cả nghìn m2 nhưng quá nửa diện tích dành cho trồng mai. Trong tiết trời mưa phùn đầu xuân, ông Phương đang chăm sóc những cây mai cổ. Ông là một trong những người đi tiên phong và cũng được coi là tỷ phú bởi sở hữu một "kho tàng" đồ sộ giống mai quý. Người ta phục, nể ông có lẽ là bởi sự hiểu biết, đam mê với giống mai quý.

Ông Phương "chơi" mai vàng từ những năm 2004 khi thấy hoa đẹp, ban đầu thử mang cành về cắm chơi Tết. Giống mai Yên Tử vốn có hoa to, sai hoa nên chỉ một cành to bằng ngón chân cái là đã cho hoa nở rất rực rỡ. Thấy loài hoa này ngày càng có nguy cơ cạn kiệt, ông mới có ý tưởng mang về trồng để mai sống, nghiên cứu cách kích hoa nở chơi dịp Tết. Nhờ nhiều năm nghiên cứu, nắm được kỹ thuật chăm bón, kích hoa nở, ông bắt đầu sưu tầm, mua lại rồi hồi sinh những gốc mai già.

“Mai rừng có sức sinh trưởng bền bỉ nhưng để hồi sinh những cây phôi, vốn là gốc mai bị đốn chặt hết cành, trơ gốc, không hề đơn giản. Trước tiên, phải thuần giống, trồng dưới đất để dưỡng, kích cây sao cho cây tích được chất, nước ở bộ rễ, đâm thân cành to khỏe…

Thời gian đầu trồng phải giữ lộc xuân thật tốt, xử lý sâu đục thân, ưu tiên dọn sạch những mầm, cành mọc sau... Mai là cây trực xạ, cần chia đều tán để đón ánh sáng mặt trời. Quá trình hồi sinh phôi mất cả năm thậm chí vài năm trời", ông Phương cho biết.

Để cây mai đẹp, nở đúng Tết, ông Phương còn nghiên cứu thành công cách ủ nhiệt bằng nhà kính, thắp bóng sợi đốt. “Có được thành công như ngày hôm nay, tôi đã từng phải trả giá đắt. Lần đầu làm, tôi đã làm cháy hết lá, hoa của 20 cây phôi kỳ công hồi sinh, toàn bộ gia tài sưu tầm được lúc đó, trị giá hơn 300 triệu đồng "cháy" theo mai. Tôi lại phải kỳ công kích lại 20 gốc mai. Tiếc đứt ruột!”, ông Phương vừa cười vừa kể.

Nhờ dày công trong suốt gần 20 năm qua, nay ông Phương đã có vườn mai chừng... 2.000 gốc. Ngoài được ghép, ươm giống, vườn ông còn có nhiều gốc mai quý hàng trăm tuổi được khách đặt mua trên dưới 1 tỷ đồng. 

Khác với ông Phương, anh Nguyễn Văn Tiến (thôn Dọc Mản, xã Bình Khê) bén duyên với mai vàng Yên Tử muộn hơn. Mê ngay từ lần đầu hiểu về giống quý này, anh Tiến giành hẳn tài sản lớn tích cóp để mua 40 cây mai, trong đó có nhiều cây phôi khó hồi sinh.

Anh Tiến cho biết: “Mai tuy có sức sống mãnh liệt nhưng trải qua nhiều lần chặt phá, chỉ còn phần gốc. Nhiều cây sưu tầm về như cây củi khô, chỉ còn vài dễ cọc to hơn bắp đùi, các dễ khác đều bị cắt, hồi sinh rất khó. Bỏ cả tài sản lớn lúc đó để mua, nhiều người nói tôi gàn, phí tiền, vô ích”.

Ngoài học hỏi kinh nghiệm chăm bón cây, để hồi sinh cây “phôi”, anh còn thuê hẳn một mảnh vườn, bỏ... nhà cửa, vợ con ra ăn ngủ ở chòi dõi theo từng bước sinh trưởng của mai. Tiến còn được gọi vui là "nhà sưu tập chăn rách” để mang về ủ ấm, giữ ẩm cho cây. Chỉ trong 3 năm nhờ đam mê, tỉ mỉ, Tiến đã hồi sinh hàng chục gốc mai quý. Cho tới nay, Tiến đã có cho mình một vườn mai với hàng trăm cây, trong đó có nhiều gốc mai giá trị.

Theo thống kê, ở xã Bình Khê có 222 hộ trồng mai. Diện tích trồng mai là khoảng 60 ha, chiếm phần lớn diện tích trồng hoa, cây cảnh của xã. Trong đó, tập trung nhiều ở các thôn như: Tây Sơn, Đồng Đò, Phú Ninh, Đông Sơn, Quán Vuông, Dọc Mản…

Không chỉ riêng ông Phương, anh Tiến, những người chăm mai ở Bình Khê còn biết tới sự cần cù, say mê trong nghiên cứu, hồi sinh những gốc mai trăm tuổi khi cây gần như chỉ còn 1% khả năng sống. Nhờ có bàn tay khéo léo, sự tỉ mỉ kinh nghiệm của những người trồng hoa, Bình Khê đang trở thành quê hương thứ 2, thủ phủ của giống mai vàng quý.

Để giữ mãi sắc mai vàng 

Mai vàng Yên Tử quý hiếm, đặc biệt là những cây mai có tuổi đời cao ngày càng ít. Anh Tiến chia sẻ: Tình trạng khai thác như hiện tại, một ngày nào đó mai vàng cổ không còn thì ắt hẳn mai vàng nhỏ không thể sinh sôi. Vì thế, ngoài việc hồi sinh có những tác phẩm quý, những người chăm mai cũng có nhiều cách để giữ nguồn giống quý, thuần chủng.

Được biết, những nhà vườn có kinh nghiệm sau khi hồi sinh mai quý đều quan tâm ươm giống, gieo hạt để tạo ra giống mai thuần chủng. Trong trường hợp, trao đổi hoặc bán các gốc mai quý, người bán đều nghiên cứu cách lưu giữ lại hạt hoặc cắt lại những mầm, nhánh khỏe... để giữ lại giống nguồn gen quý.

Hiện ở Bình Khê, thông thường sau vụ hoa mai dịp tết, vào tháng 4, người trồng sẽ thu quả để gieo giống. Với các cây mai quý, hoa đẹp, người trồng đều thu lại giống. Với đặc trưng sai hoa, dày hạt giống, việc nhân giống rất được quan tâm. Hiện Bình Khê có trên 100 hộ gieo hạt nhân giống… Trung bình số lượng cây giống có thể đạt từ 1- trên 1 vạn cây/vụ/hộ, mang lại thu nhập hàng chục triệu đồng/vụ. Đặc biệt những làng mai như Tây Sơn thì có 70 - 80% số hộ gieo hạt nhân giống để bán.

Không chỉ vậy, để hỗ trợ nhau trong việc lưu giữ giống quý, đáp ứng nhu cầu sản xuất một cách quy củ khoa học, các hộ trồng mai đã cùng nhau thành lập một HTX Mai vàng từ năm 2015. HTX được thành lập cũng là cách định danh gắn chặt với thương hiệu mai vàng Yên Tử ở Bình Khê.

Không chỉ vậy, HTX cũng đóng vai trò điều tiết, điều hành lựa chọn các hộ, các sản phẩm tham gia quảng bá tại các sự kiện hội chợ, triển lãm lớn nhỏ nhằm giới thiệu quảng bá tốt nhất thương hiệu mai vàng của địa phương… Đồng thời, các thành viên HTX gần như có một quy ước là gìn giữ, hạn chế thương mại với những giống quý, đặc biệt những cây mai cao tuổi, nguồn gien quý.

Chia sẻ với chúng tôi về định hướng phát triển, phát huy giá trị của giống mai quý, chị Nguyễn Thị Tám, Phó Chủ tịch UBND xã Bình Khê cho biết: Chúng tôi rất quan tâm tới giải pháp lâu dài để giữ gìn, bảo tồn được giống mai quý. Điều chúng tôi đang mong muốn là định hướng xây dựng làng nghề trồng mai trong đó trọng điểm ở thôn Tây Sơn… Qua đó, lưu giữ nguồn giống quý, phát huy giá trị cây mai Yên Tử, tiềm năng khai thác du lịch sinh thái cộng đồng của các hộ trồng mai.

Hiện thôn Tây Sơn có 83 hộ, gần như 100% các hộ gia đình đều có mai và trồng mai vàng Yên Tử. Điều thuận lợi là Tây Sơn có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển du lịch gắn với phát huy giá trị cây mai vàng. Tây Sơn nằm trên con đường gắn liền với hành trình du lịch tâm linh gắn kết Yên Tử- Ngọa Vân- Hồ Thiên và định hướng phát triển du lịch nghỉ dưỡng gắn với cảnh quan sinh thái, lợi thế thắng cảnh hồ nước đẹp ở trên địa bàn. Hy vọng những dự định đó, giống mai vàng quý sẽ được biết tới rộng khắp, đưa lại giá trị lớn hơn.