"Hậu" tu bổ, tôn tạo các di tích trọng điểm: Niềm vui xen lẫn nỗi buồn

Với chủ trương đẩy mạnh xã hội hoá, phân cấp cho các địa phương thực hiện Quy hoạch tổng thể 3 khu di tích (KDT) trọng điểm của tỉnh (KDT Bạch Đằng, TX Quảng Yên; KDT Yên Tử, TP Uông Bí và KDT nhà Trần tại Đông Triều) đã tạo một “luồng gió mới” trong thực hiện các dự án. Tuy nhiên, đằng sau nó có những câu chuyện ngẫm sẽ thấy “rằng vui thì thật là vui...”.

Đền Trần Hưng Đạo - miếu Vua Bà tại KDT Bạch Đằng, TX Quảng Yên đã được đầu tư tu bổ, tôn tạo khang trang.

Sức mạnh xã hội hoá

Kể từ năm 2013 đến nay, thực hiện Quy hoạch tổng thể 3 KDT trọng điểm kể trên của tỉnh sau khi được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, nhiều dự án trùng tu di tích cũng như xây dựng cơ sở hạ tầng giao thông, các công trình dịch vụ phát huy giá trị di tích đã và đang được triển khai, tạo diện mạo mới cho di tích, phục vụ tốt hơn nhu cầu của du khách tìm về tham quan, vãn cảnh, chiêm bái, lễ lạt. Điểm đáng nói là bên cạnh nguồn kinh phí của Nhà nước đầu tư, phần lớn các dự án kể trên đều được hiện thực hoá chủ yếu từ nguồn vốn xã hội hoá của các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân.

Đơn cử như KDT nhà Trần tại Đông Triều, di tích quan trọng bậc nhất là quần thể di tích Ngoạ Vân nằm trên núi cao, điều kiện giao thông rất khó khăn. Vì vậy, nguồn vốn tu bổ, tôn tạo lại chùa lên tới gần 90 tỷ đồng, với con số này có thể trùng tu được vài ngôi chùa ở đồng bằng. Dù vậy, với quyết tâm cao xây dựng lại Ngoạ Vân - “thánh địa” của Thiền phái Trúc Lâm, TX Đông Triều và Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Quảng Ninh đã vào cuộc quyết liệt. Gần 2 năm sau ngày khởi công, tam bảo chùa đã hoàn thành từ kinh phí xã hội hoá, trong đó có sự đóng góp không nhỏ của các cán bộ, người dân Đông Triều. Công ty CP Đầu tư, Thương mại và Dịch vụ - Vinacomin cũng đã đầu tư gần 500 tỷ đồng để làm hệ thống cáp treo lên Ngoạ Vân. Từ trước đó, TX Đông Triều đã huy động gần chục doanh nghiệp trên địa bàn thi công “thần tốc” san gạt mở rộng con đường đất, tiếp đó lắp cống qua các đoạn suối, bê tông hoá con đường dẫn vào chân núi; Giáo hội Phật giáo thì tạo bậc, lát đá đường hành hương bộ từ chân núi lên đến gần chùa... Sự đầu tư đồng bộ này thực sự đã giúp Ngoạ Vân khởi sắc, trở thành điểm nhấn thu hút du khách bốn phương trong quần thể KDT nhà Trần trên địa bàn.

Bên cạnh đó, KDT Yên Tử (TP Uông Bí) cũng đang đi vào hoàn thiện việc tu bổ một số hạng mục, công trình chùa, am, tháp, đồng thời khởi động mạnh mẽ trong việc quy hoạch lại các khu dịch vụ du lịch dưới chân núi. Hiện nay, Công ty CP Phát triển Tùng Lâm đã phối hợp giải phóng mặt bằng toàn bộ các công trình tại khu vực bến xe Giải Oan, di chuyển về khu vực bến xe mới đồng thời đưa vào hoạt động Bến xe quay đầu tại dốc Hạ Kiệu. Khu vực bến xe Giải Oan sắp tới sẽ xây dựng Khu trung tâm lễ hội và dịch vụ. Các công trình nơi đây sẽ được bố trí theo đường lên và xuống rõ ràng, với hành trình lên - “Đạo” mang lại những trải nghiệm tâm linh cho du khách và hành trình xuống - “Đời” là những trải nghiệm về đời sống, sinh hoạt của cư dân trong một khu dịch vụ mang hình dáng một ngôi làng truyền thống. Có thể thấy, dự án này đang hướng tới việc đưa các dịch vụ ăn, nghỉ ra xa chân núi - vùng lõi của di sản và lên ý tưởng xây dựng không gian đậm chất văn hoá thiền, tâm linh cho du khách trước khi hành hương đến các điểm di tích phía trên núi...

Còn nhiều bất cập

Các dự án lớn kể trên và nhiều dự án khác nữa đã và đang triển khai chắc chắn sẽ đem lại sự đổi thay lớn cho các KDT trong một tương lai không xa nữa. Niềm vui đã rõ nhưng thực tế cũng đã bắt đầu bộc lộ một số vấn đề cần xem xét, điều chỉnh kịp thời để chủ trương xã hội hoá thực sự hiệu quả, không tạo tiền lệ xấu.

Qua khảo sát, tìm hiểu thực tế cho thấy, một số di tích tu bổ khi chưa hoàn thiện về hồ sơ theo quy định và việc quản lý thi công các công trình di tích còn lỏng lẻo. Cụ thể, như trên đã đề cập, đến nay, việc tu bổ chùa Ngoạ Vân (KDT nhà Trần tại Đông Triều) đã xong tam bảo - hạng mục quan trọng nhất của di tích, tuy nhiên chủ đầu tư chưa có hồ sơ dự án gửi các cơ quan chức năng và trong quá trình thi công có một số hạng mục điều chỉnh thiết kế kỹ thuật, tổng mặt bằng dự án nhưng chủ đầu tư chưa có thiết kế kỹ thuật và báo cáo tỉnh xin chủ trương điều chỉnh. Quá trình thi công cũng đã phá dỡ kiến trúc chùa cũ thời Nguyễn vốn được đề nghị giữ lại theo hồ sơ để làm vườn trưng bày khảo cổ. Thêm nữa, việc đổ đất tôn tạo nâng cao mặt bằng chùa khi xây dựng cũng khiến 2 ngôi tháp cổ bên cạnh chùa chính bị thấp hẳn xuống. Rồi việc thờ tự trong chùa cũng còn sự bất cập, du khách nếu để ý sẽ thấy chùa hiện thờ tới 2 tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông...

Tương tự như vậy là dự án tu bổ, chỉnh trang các tháp cổ, hồ Mắt Rồng tại khu vực vườn tháp Huệ Quang (KDT Yên Tử) và dự án xây dựng khu Nội viện tại chùa Hoa Yên. Hiện Giáo hội Phật giáo Quảng Ninh đã tu bổ xong 17 ngôi tháp, hoàn thiện chỉnh trang hồ Mắt Rồng, khu Nội viện đã được đơn vị giao cho Công ty CP Phát triển Tùng Lâm thi công đạt khoảng 80% khối lượng công trình, nhưng đến nay hồ sơ gửi các cơ quan chức năng vẫn... nợ. Giáo hội Phật giáo Quảng Ninh là chủ đầu tư của nhiều di tích tại KDT nhà Trần tại Đông Triều và KDT Yên Tử. Đơn vị rất tích cực tham gia huy động xã hội hoá để tu bổ, tôn tạo di tích. Tuy nhiên, đại diện Giáo hội Phật giáo từng phân trần không ít lần về những khó khăn trong việc hoàn tất các thủ tục chuẩn bị đầu tư để tu bổ di tích. Đó là một lý do chính đáng mà các cơ quan chức năng cần sớm vào cuộc hỗ trợ tích cực hơn; đồng thời, quá trình thi công cũng đòi hỏi các đơn vị phải sát sao hơn nữa trong việc kiểm tra, giám sát và có biện pháp xử lý, khắc phục kịp thời với những sai phạm, tránh hệ lụy sau này, làm mất những giá trị gốc quan trọng của di tích. Cũng tại KDT Yên Tử hiện còn di tích am Dược đang được tu bổ, tôn tạo. Quá trình thi công có sai khác với thiết kế được phê duyệt nhưng Bộ VH,TT&DL không chấp thuận đề nghị điều chỉnh hồ sơ thiết kế. Vậy thì việc khắc phục sai phạm, đưa di tích này trở lại với nguyên trạng ra sao, thiết nghĩ cũng rất cần các ngành chức năng có giải pháp cụ thể.

Khác biệt hẳn với 2 KDT kể trên, KDT lịch sử Chiến thắng Bạch Đằng  tại TX Quảng Yên và TP Uông Bí rất khó huy động nguồn vốn xã hội hoá. Khách quan mà nói, KDT Bạch Đằng cực kỳ thuận lợi khi giai đoạn từ 2012 trở về trước đã tranh thủ được nguồn vốn không nhỏ từ Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hoá để đầu tư tu bổ, tôn tạo cho các điểm thờ tự như: Đền Trần Hưng Đạo - miếu vua Bà, đình Trung Bản, đền Trung Cốc, đình Đền Công. Bởi lẽ, như đình Yên Giang được xây dựng giai đoạn sau này, cùng với sự suy thoái về kinh tế, nguồn thu của địa phương dành cho việc xây dựng đình hạn chế, nguồn vốn trung ương cắt giảm mạnh, việc xã hội hoá khó khăn nên mặc dù nằm trong nhóm dự án quan trọng ưu tiên thực hiện theo quy hoạch tổng thể nhưng lận đận mãi, công trình mới được khởi công sau khi giao qua tới 3 chủ đầu tư, và rất khó khăn về nguồn vốn sau khi khởi công.

Lý do khó huy động nguồn lực từ xã hội hoá cho tôn tạo đình cũng như các di tích lịch sử cũng ảnh hưởng không nhỏ tới việc tìm nhà đầu tư thực hiện các dự án tại đây, gồm: Khu trung tâm di tích, hệ thống đường giao thông dẫn vào các điểm di tích và các hạng mục phụ trợ khác. Chính vì vậy, với văn bản 319 ngày 26-2 vừa qua của Thủ tướng Chính phủ đồng ý chủ trương đầu tư Dự án bảo tồn và phát huy giá trị KDT Bạch Đằng giai đoạn 2016-2020, với tổng mức đầu tư khoảng 80 tỷ đồng từ ngân sách nhà nước của Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển văn hoá, là một tin rất đáng mừng với di tích. Theo đó, dự án sẽ xây dựng hệ thống đường giao thông vào các cụm di tích: Bãi cọc Đồng Má Ngựa, Bãi cọc Đồng Vạn Muối, đền Trung Cốc, đình Trung Bản; xây dựng Nhà trung tâm trưng bày Chiến thắng Bạch Đằng; công trình trưng bày ngầm khu di tích gốc bãi cọc Yên Giang. Ngoài ra còn xây dựng các công trình dịch vụ sinh thái; dự án bảo tồn môi trường sinh thái bãi triều và phát triển cây bản địa; xây dựng hệ thống hạ tầng kỹ thuật và công trình cảnh quan phụ trợ: Hệ thống giao thông nội bộ, cây xanh, cấp điện, cấp thoát nước và vệ sinh môi trường khu vực di tích...

Theo đó, dự án sẽ từng bước hoàn thiện đồng bộ cơ sở hạ tầng kỹ thuật, gắn mục tiêu bảo tồn với khai thác, phát huy giá trị di tích. Tuy nhiên, theo tính toán của cơ quan chức năng, dự án giai đoạn này cần khoảng 200 tỷ đồng để thực hiện các hạng mục trên. Vì vậy, làm thế nào để hoàn thành dự án vẫn là bài toán để tỉnh, thị xã phải tiếp tục tháo gỡ, đồng thời đề xuất trung ương tiếp tục bổ sung kinh phí...

Phan Hằng