Khám phá đạo quán Ngọc Thanh

Ngọc Thanh vốn là một quán đạo nổi tiếng, tương truyền có từ thời Lý, đến thời Lê sơ đây vẫn là nơi nổi tiếng. Nhưng cùng chung số phận với các lăng tẩm khác của nhà Trần tại Đông Triều, đến nay đạo quán Ngọc Thanh cũng đã trở thành phế tích. Vừa qua, việc khai quật thăm dò khảo cổ tại di tích được tiến hành, cung cấp nhiều thông tin quan trọng phục vụ cho việc khoanh vùng, bảo vệ và phát huy giá trị của đạo quán Ngọc Thanh.

Dấu vết giếng nước tìm thấy tại di tích chùa - quán Ngọc Thanh. Ảnh: Phan Thuý Vân (BQL các di tích trọng điểm tỉnh)

Chùa, quán Ngọc Thanh được xây dựng trên núi Ngọc Thanh, nay thuộc thôn Đạm Thuỷ, xã Thuỷ An (Đông Triều). Không chỉ nổi tiếng từ xưa, đây còn là nơi gắn với sự kiện Hồ Quý Ly đã từng buộc vua Trần Thuận Tông đến đây để tu đạo vào cuối thời Trần. Chép về việc này, Đại Việt sử ký toàn thư viết: “Kỷ Mão, Kiến Tân năm thứ 2 (1399), mùa hạ, tháng 4, Quý Ly bắt ép vua (Trần Thuận Tông) phải xuất gia theo đạo giáo, ở quán Ngọc Thanh thuộc thôn Đạm Thuỷ”. Sau này, danh nhân Nguyễn Trãi cũng từng đến đây chơi nhiều lần và có bài thơ về quán đạo với tựa đề “Đề Ngọc Thanh quán”:

Lâu đài tía dựa non cao

Chiều nay nhớ lại chuyến nào mười năm

Kim đàn đầy rụng hoa thông

Rung mây tiếng khánh viễn thâm đạo tràng

Người tiên rời khỏi đỉnh vàng

Tiếc khi tỉnh mộng hoàng lương khó tìm

Vượn sầu hạc oán bao niềm

Lao xao tiếng trúc rừng bên lạnh lùng.

Theo sách “Trần triều thánh tổ các xứ địa đồ”, Ngọc Thanh quán nằm ở phía Đông Nam của núi Ngọc Thanh. Cũng theo sách này thì phía dưới là chùa Ngọc Thanh và phía trên là quán Ngọc Thanh. Hiện trạng của Ngọc Thanh hiện nay khá tương đồng với mặt bằng được vẽ trong sách trên: Phần trên là Ngọc Thanh quán, còn được gọi là “đền vua”, tại đây hiện thờ 3 vua là Trần Minh Tông, Trần Nghệ Tông và Trần Thuận Tông; khu phía dưới là chùa Ngọc Thanh.

Quan sát tổng thể di tích hiện nay cho thấy, toàn bộ sườn phía Đông Nam, từ vị trí chùa đến hết vị trí “đền vua” hiện nay đều được kè xếp đá tạo thành đường đi và bó nền gia cố cho toàn bộ khu vực. Ở phía sau “đền vua” và ở phía dưới chân kè còn lại dấu vết đường đi xếp cuội và một số bó nền hình chữ nhật, hầu hết các dấu vết nền này hiện nhà chùa đã xây các thất đè lên trên. Các dấu vết nền này có thể trước đây cũng là những thất, nơi tu luyện của các nhà tu hành hoặc đạo sĩ... Nhìn chung, toàn bộ khu di tích đã bị cải tạo và thay đổi nhiều, các hiện vật thu được chủ yếu là các loại hình vật liệu kiến trúc của các thời Trần, Lê, Nguyễn, trong đó có các chân tảng bằng đá. Tổng cộng đã thu gom được 13 chân tảng bằng đá xanh (trong đó có 1 chân tảng thời Trần) gồm hai loại là chân tảng cổ bồng và chân tảng u tròn, kích thước tảng trung bình 39-36cm x 29-36cm.

Việc khai quật tại chùa, quán Ngọc Thanh cũng đã phát lộ một số di tích có nền móng kiến trúc từ thời Trần đến thời Nguyễn, trong đó có cả dấu vết kiến trúc thuần Trần. Đặc biệt, các nhà khoa học đã tìm thấy dấu vết giếng nước. Giếng này xuất lộ ở độ sâu từ 0,5 đến 0,7m so với mặt đất hiện tại. Giếng có hình phễu, thành giếng đã bị sập đổ vào trong lòng, các viên đá xếp thành đổ lấp kín lòng giếng. Dấu vết hiện còn có đường kính lớn nhất trên miệng là 3,4m, đáy là 1,4m, sâu 1,2m, giếng được kè xếp hoàn toàn bằng đá gạo với nhiều hình dáng và kích thước khác nhau, chồng xếp, đan cài vào nhau. Độ sâu hiện tại của giếng là 1,2m, song cấu trúc và tính chất đất trong lòng giếng đều là đất bùn màu đen, các viên đá xếp thành giếng cũng bị bao phủ bởi một màu đen đã cho thấy giếng vốn thường xuyên có nước. Đây là phát hiện rất quan trọng, có thể là chìa khoá mở ra cơ hội tìm kiếm kiến trúc trung tâm của quán Ngọc Thanh. Bởi lẽ, trong cấu trúc của một đạo quán, giếng có vị trí đặc biệt quan trọng, nó không phải là nơi cấp nguồn nước sinh hoạt, mà mang ý nghĩa biểu trưng quan trọng, được gọi là “huyệt đan sa”, một bộ phận không thể thiếu trong cấu trúc của đạo quán.

Qua đây cũng đã có thể xác định vị trí của chùa - quán Ngọc Thanh chính là ở vị trí chùa hiện nay, chứ không phải chùa vốn ở sườn phía Tây Bắc núi Ngọc Thanh, rồi sau mới được chuyển lên vị trí hiện nay như những suy đoán trước đây.

Ngọc Mai

(Bài viết có sử dụng tư liệu của thạc sĩ Nguyễn Văn Anh, Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam).