"Khó khăn lớn nhất là làm sao phục dựng được những công trình kiến trúc thời Trần..."

Theo thời gian, cho đến nay hầu hết các điểm di tích thuộc KDT lịch sử nhà Trần tại Đông Triều đều đã trở thành phế tích. Tới đây, nhiều điểm di tích đó sẽ có cơ hội được phục dựng lại theo nguyên gốc từ nguồn kinh phí xã hội hoá. Tuy nhiên, tu bổ, tôn tạo các công trình theo hướng nào vẫn là chủ đề dễ gây nên những tranh cãi. Vì vậy, nhằm làm rõ hơn phần nào những vấn đề này, phóng viên Báo Quảng Ninh đã có cuộc trao đổi cùng Thạc sĩ Nguyễn Văn Anh (Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành, Viện KHXH Việt Nam), người đã trực tiếp tham gia khai quật khảo cổ tại nhiều điểm di tích thuộc KDT lịch sử nhà Trần tại Đông Triều.

Thạc sĩ Nguyễn Văn Anh giới thiệu về giá trị di tích am - chùa Ngọa Vân cho các quan khách, tháng 6-2013.

- Theo anh, đến nay đã có những cơ sở khai quật khảo cổ đầy đủ để có thể làm căn cứ phục dựng, tu bổ, tôn tạo lại các di tích thuộc KDT lịch sử nhà Trần tại Đông Triều chưa, nhất là với các điểm di tích lớn như: Chùa Ngoạ Vân, đền Thái, chùa Quỳnh Lâm, chùa Hồ Thiên, chùa Trung Tiết, chùa - quán Ngọc Thanh…?

+ Trong những năm gần đây, huyện Đông Triều, Ban Quản lý các Di tích trọng điểm Quảng Ninh và các đơn vị liên quan đã đặc biệt chú ý đến việc nghiên cứu khảo cổ học các di tích nhà Trần tại Đông Triều nhằm cung cấp cơ sở khoa học cần thiết cho việc trùng tu các di tích này. Việc khai quật khảo cổ chưa có điều kiện làm ở tất cả các di tích mà chỉ mới tập trung triển khai ở một số điểm di tích lớn, tôi cho là đủ cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu phục dựng công trình. Như tại chùa Quỳnh Lâm, kết quả khai quật đã làm rõ được cấu trúc mặt bằng kiến trúc khu vực trung tâm của chùa được xây dựng trong khoảng những năm 1730-1740, vào thời Lê Trung hưng. Chúng ta đều biết là dưới thời Trần, Quỳnh Lâm có quy mô to lớn nhất, song xét trên nhiều phương diện, tôi cho rằng, việc lựa chọn mặt bằng thời Lê Trung hưng để trùng tu là có cơ sở khoa học tin cậy, tính khả thi cao nhất… Hay như Đền Thái được khai quật tổng thể khu vực phía Nam, đã xác định và làm rõ cấu trúc mặt bằng kiến trúc tại đây; chùa Ngoạ Vân cũng đã được khai quật vào năm 2009. Riêng di tích chùa Trung Tiết và chùa - quán Ngọc Thanh dự kiến sẽ được khai quật thăm dò trong năm nay…

- Với những kết quả này, theo anh liệu còn gì khó khăn không khi phục dựng các công trình đều ở dạng phế tích như ở Đông Triều?

+ Trong quần thể di tích Ngoạ Vân, hiện có di tích Thông Đàn 1 đã hoàn thành việc trùng tu tôn tạo vào tháng 6-2012 với kết quả được đánh giá cao. Cá nhân tôi cho rằng quy trình và phương pháp trùng tu tại Thông Đàn 1 là hình mẫu cho việc trùng tu di tích. Thông Đàn được khảo sát (tôi trực tiếp tham gia) năm 2007-2008, đến năm 2009 thì được nghiên cứu khảo cổ học tổng thể, từ đây đề xuất phương án trùng tu, tôn tạo. Để trùng tu, huyện đã mời kiến trúc sư đến khảo sát và xây dựng thiết kế; trong quá trình đó, ngoài việc nghiên cứu tài liệu, khảo sát thực địa thì có sự đóng góp quan trọng về ý kiến tư vấn của các nhà khảo cổ học đã trực tiếp khai quật tại di tích để có một bản thiết kế hoàn chỉnh. Khác với việc xây mới một công trình, việc tôn tạo một di tích đòi hỏi người kiến trúc sư phải có những hiểu biết đầy đủ về công trình cổ và về các nguyên tắc trùng tu chúng. Do vậy, cách hoá giải tốt nhất những khó khăn trong quá trình thiết kế đó là sự kết hợp hài hoà giữa kiến trúc sư và các nhà khoa học, bài toán trùng tu di tích của Thông Đàn 1 đã được giải bằng cách đó. Hiện nay, Đông Triều đang tổ chức thiết kế trùng tu di tích chùa Ngoạ Vân trên cơ sở kết quả khai quật khảo cổ học năm 2009. Để đảm bảo di tích được trùng tu có kết quả tốt, tôi nghĩ chủ đầu tư nên áp dụng quy trình đã từng được áp dụng khi trùng tu Thông Đàn 1. Điều này cũng nên nhân rộng cả ở những di tích khác trong khu di tích nhà Trần tại Đông Triều.

Xin lưu ý là, phục dựng các di tích tại Đông Triều có một điểm khó hơn vì phần lớn đây đều là các di tích đời Trần, do đó chúng ta đều mong muốn phục dựng theo kiến trúc giai đoạn này. Trong khi đó, tư liệu khảo cổ học chỉ cung cấp cho chúng ta những hiểu biết về mặt bằng, một số thông tin về bộ mái còn toàn bộ phần kết cấu thì không có thông tin. Thực tế hiện nay không còn một công trình kiến trúc thuần Trần nào để chúng ta tham khảo. Tức là chúng ta có thể biết được cấu trúc mặt bằng, kết cấu tổng thể, mái lợp ngói mũi sen, mũi lá, trang trí như thế nào… nhưng phần kết cấu khung gỗ của kiến trúc thời Trần thế nào vẫn còn bỏ ngỏ. Đây là thách thức với cả ngành nghiên cứu kiến trúc cổ hiện nay; đó cũng chính là khó khăn lớn nhất của Đông Triều khi phục dựng các kiến trúc thời Trần.

- Có ý kiến cho rằng nên để nguyên trạng di tích gốc là các mặt bằng khai quật khảo cổ phục vụ nghiên cứu cũng như tham quan, du lịch. Anh có suy nghĩ gì về ý tưởng này, liệu có khả thi cả về mặt khoa học cũng như thực tế các di tích ở Đông Triều?

+ Đây là câu hỏi rất hay và được nhiều người đặt ra nhưng giải quyết nó thì không dễ, đó chính là giải bài toán hài hoà giữa bảo tồn và phát triển. Các di tích ở Đông Triều đều đã được lấp bảo tồn nguyên trạng sau khai quật; còn để phát huy giới thiệu lâu dài các di tích đến công chúng thì cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng các điều kiện về bảo tồn. Bởi vì, trưng bày di tích khảo cổ học không chỉ đơn thuần là mở di tích cho công chúng xem mà đi đôi với nó phải duy trì, tránh sự xuống cấp của di tích do các tác động từ môi trường. Đồng thời, phải có hệ thống tư liệu, hình ảnh, pano thuyết minh giới thiệu về di tích... để người xem có thể hiểu, cảm nhận đầy đủ giá trị và ý nghĩa của các di tích được trưng bày. Để làm được điều đó đòi hỏi nguồn lực về khoa học kỹ thuật và tài chính lớn.

Lấy ví dụ về đền Thái chẳng hạn, hiện có hai quan điểm về trùng tu di tích này. Quan điểm thứ nhất cho rằng cần giữ nguyên mặt bằng khảo cổ tại chỗ, phục dựng công trình ra vị trí khác; thứ hai là giữ nguyên mặt bằng khảo cổ, phục dựng kiến trúc ở đúng vị trí cũ nhưng ở cốt nền cao hơn nhằm đảm bảo công trình mới không xâm hại vào các di tích ở phía dưới. Phương án 1 rất tốt cho việc bảo tồn nhưng lại dễ bị phản đối vì quan niệm chuyển vị trí cũng là “giải thiêng” đền. Phương án 2 có thể giải quyết hài hoà các yêu cầu, việc bảo tồn các di tích vẫn đảm bảo lâu dài, hiện nay có thể lựa chọn một khu vực nhỏ mặt bằng khảo cổ để giới thiệu di tích, sau này khi điều kiện đầy đủ hơn vẫn có thể mở toàn bộ di tích để giới thiệu cho công chúng. Với cách làm như vậy, du khách thập phương đến đây vừa được thắp hương các vua Trần, vừa được chiêm ngưỡng di tích của tiền nhân.

- Kinh phí vẫn là một trong những yếu tố tiên quyết trong tôn tạo các di tích hiện nay. Với các điểm di tích của Đông Triều, hiện đã có nhà đầu tư xin huy động kinh phí XHH để xây dựng; nhưng theo anh liệu đó có phải là tất cả để tạo nên thành công trong tôn tạo các di tích này không?

+ Đương nhiên không có tiền thì chúng ta không thể tôn tạo các di tích, nhưng không phải cứ có nhiều tiền thì chúng ta sẽ làm tốt mà điều quan trọng là nhận thức và phương pháp bảo tồn, tôn tạo. Trước khi tiến hành việc bảo tồn, tôn tạo chúng ta phải xác định giá trị của di tích chính là các dấu vết lịch sử hiện còn, chúng ta đầu tư phục dựng là nhằm duy trì sự tồn tại lâu dài của các giá trị đó. Mục tiêu quan trọng là bảo tồn và phát huy, vì vậy phải làm tất cả để tôn vinh giá trị di tích bằng việc bảo tồn, lấy việc bảo tồn những giá trị nguyên gốc ấy để phát huy, chứ không phải dựa vào lịch sử để làm công trình mới… Dù là phương án nào mà xa rời mục tiêu ấy thì đều không chấp nhận được.

- Xin cảm ơn anh về cuộc trò chuyện!

Ngọc Mai (Thực hiện)