Nét tương đồng giữa Then nghi lễ và diễn xướng chầu văn hầu đồng

Trong quá trình phát triển và tác động lẫn nhau, hát Then nghi lễ của người Tày Quảng Ninh và diễn xướng chầu văn hầu đồng dường như có khá nhiều điểm tương đồng...

Theo lịch sử, người Tày cổ (Âu Việt) đã dung hợp với nhóm Việt Mường cổ (Lạc Việt) ngay từ buổi đầu dựng nước để góp phần quan trọng hình thành nên dân tộc Việt Nam. Quá trình cùng chung sống lâu dài, người Tày đã chịu ảnh hưởng ít nhiểu của văn hoá Việt, tạo ra sự gắn bó chặt chẽ, tác động qua lại với nhau. Điều đó thể hiện khá rõ trong những nét tương đồng giữa nghi thức Then nghi lễ với diễn xướng chầu văn hầu đồng của người Việt.

Múa, hát phát tàng (dọn đường) cho “đội quân” Then tiến lên đài cao để báo cáo thần linh. Ảnh: Tô Đình Hiệu

Then nghi lễ và diễn xướng chầu văn hầu đồng cùng là loại âm nhạc dân gian có từ lâu đời mang hình thức lễ nhạc tín ngưỡng. Lời ca và âm nhạc mang tính tâm linh, đậm bản sắc văn hoá dân gian để bày tỏ lòng thành kính đến các lực lượng siêu nhiên. Chầu văn trong diễn xướng hầu đồng có nội dung ca ngợi công đức của các vị thánh mẫu với dân với nước hướng con người ta làm điều thiện, xa lánh cái ác, sự gian dối và cầu cho quốc thái dân an, thiên hạ thái bình. Trong khi đó, Then nghi lễ cũng có vai trò đặc biệt trong cộng đồng Tày. Theo quan niệm của người Tày, ông Then, bà Then có khả năng tiếp cận với thế giới siêu nhiên, đồng thời nhập vào mọi đối tượng siêu nhiên để bắc cầu giao tiếp với người trần gian. Theo lời của các nghệ nhân dân gian ở Bình Liêu, người làm Then phải là người có căn số, được tổ tiên của những dòng họ từng có người làm Then lựa chọn. Và theo đó, ở Bình Liêu, có lẽ Then nghi lễ bắt đầu xuất hiện khi có những bản làng người Tày sinh sống. Then đã góp phần làm cho đời sống tinh thần của cộng đồng người Tày nói riêng, cộng đồng dân cư ở đây nói chung, thêm phong phú, trở thành một phần không thể thiếu, giống như máu thịt của họ.

Về đặc điểm nội dung và hình thức, Then nghi lễ có nhiều điểm giống diễn xướng chầu văn hầu đồng của người Việt. PGS.TS Võ Quang Trọng, Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cho rằng: Hầu đồng của người Việt và Then của người Tày là hiện tượng con người “tự thôi miên” để đưa mình vào trạng thái ảo giác đặc biệt. Còn GS.TSKH Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam,thì chỉ ra rằng: Thanh đồng người Việt cũng như ông Then, bà Then người Tày đã tạo nên yếu tố thiêng phát xuất khi tiến hành nghi lễ (trong Then Tày và hầu đồng Việt), từ đó lan toả khắp xung quanh, khiến mọi đối tượng tham gia đều chịu ảnh hưởng.

Điều kiện để yếu tố thiêng hình thành là âm nhạc và múa. Do đó hầu đồng và Then không thể thiếu hai loại hình nghệ thuật này cùng tham gia. Bởi thế nên nhiều nhà nghiên cứu cho rằng cũng giống như hát chầu văn trong diễn xướng hầu đồng, Then nghi lễ của người Tày là một hiện tượng văn hoá dân gian tổng thể có tính nguyên hợp, đều là hình thức nghi lễ diễn xướng nghệ thuật tổng hợp gồm có hát, nhạc, múa. Nói khác đi, đây đều là nghi lễ được diễn xướng bằng hình thức hát kể chuyện có kèm theo nhạc và nhảy múa, có sự hỗ trợ của nhiều yếu tố sân khấu dân gian.

Nói riêng về giá trị âm nhạc, PGS.TS Lâm Bá Nam, Chủ tịch Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam, cho rằng: Tương đồng giữa Then nghi lễ và diễn xướng chầu văn hầu đồng nằm ở chỗ những nghi lễ đó đều có tạo ra cảm giác linh thiêng. Âm nhạc có khác nhau về giai điệu, nhạc cụ, nhưng có điểm chung là tạo ra một không gian linh thiêng tạo ra sự liên hệ giữa tâm hồn con người với thần linh. Do đó, âm nhạc không chỉ là tín ngưỡng, mà còn là sắc thái hoạt động dân gian làm cho con người sảng khoái, mê đắm hơn. Đây đều là những thứ âm nhạc rất độc đáo.

So sánh một vài điểm tương đồng giữa Then nghi lễ với hát chầu văn trong diễn xướng hầu đồng để thấy mối quan hệ khăng khít gắn bó, đa dạng nhưng thống nhất giữa văn hoá của người Tày và văn hoá của người Việt. Điều này góp phần khẳng định rằng Quảng Ninh có một gia tài văn hoá truyền thống rất phong phú và gắn kết. Nếu khai thác tốt điều này thì sẽ giải quyết được vấn đề đa dạng hoá và nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch phục vụ cho sự nghiệp phát triển của tỉnh nhà.

Hải Dương