Nghệ nhân ưu tú Chíu Sìu Lỷ: Trăn trở với từng câu hát của dân tộc

Ở thôn Đồng Mộc, xã Đông Ngũ, huyện Tiên Yên, nghệ nhân Chíu Sìu Lỷ (sinh năm 1938), được bà con dân tộc Dao rất yêu mến vì ông là người có nhiều công lưu giữ và truyền dạy lại lối hát đối dân tộc.

Khi ông Chíu Sìu Lỷ còn trai trẻ, do chiến tranh loạn lạc, ông và chúng bạn không có điều kiện để hát đối giao duyên. Năm 1980, khi 42 tuổi ông Lỷ mới bắt đầu học lại hát đối dân ca Dao từ cụ Chíu Dảu Sằn, một nghệ nhân kỳ cựu trong vùng (nay cụ Sằn đã mất). Nhờ biết chữ Nho nên ông học rất nhanh, vừa học hát vừa ghi chép lại để lưu giữ lâu dài. Chẳng bao lâu sau đó, ông Chíu Sìu Lỷ, đã thành thạo rất nhiều làn điệu hát đối dân tộc Dao.

Nghệ nhân Ưu tú Chíu Sìu Lỷ.

Trước đây, những câu hát đối này chủ yếu được truyền miệng chứ rất ít khi ghi lại bằng sách vở thành văn. Do đó, khi những nghệ nhân cao tuổi qua đời, họ cũng mang theo những bài hát đó về với tổ tiên. Và hệ quả là những làn điệu hát đối dân tộc Dao ngày càng bị mai một, lớp trẻ cũng không còn ai biết hát. Rất may là ông Lỷ biết chữ Nho nên đã kịp thời ghi lại lời hát đó, phiên âm ra để truyền dạy cho thế hệ trẻ. Đến nay, ngoài hàng trăm bài hát  sưu tầm được, ông đã sáng tác được khoảng 200 bài hát đối dân tộc Dao.

Khi chúng tôi đến thăm được ông Lỷ hát cho nghe những bài hát đối do chính ông sáng tác. Rồi ông cặn kẽ phân tích, giải thích ý nghĩa của từng câu hát. Các bài hát ông sáng tác chủ yếu mang nội dung ca ngợi quê hương, đất nước, tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, tình làng nghĩa xóm, tình bạn bè, hát chúc tụng nhau ngày lễ tết, lên nhà mới, đám cưới v.v.. Ông Lỷ bảo, hát đối giao duyên chủ yếu là đề tài tình yêu nam nữ. Các nhóm hát chia thành từng đôi, từng cặp nam nữ để hát với nhau. Lời hát có nhiều bài tình tứ và tha thiết lắm, có đầy đủ các cung bậc: Gặp gỡ, tương tư, đính ước, thề nguyền, giã bạn, từ biệt, chia ly, hờn trách v.v..

Tôi nghe giai điệu ông hát thấy hay nhưng chẳng hiểu gì về ca từ nên bảo ông dịch sang tiếng Kinh. Ông Lỷ lắc đầu bảo chịu thôi, chỉ có thể dịch nghĩa chứ không thể dịch ra để hát bằng tiếng Kinh được. Lời hát bóng bẩy và sâu sắc lắm, chỉ dịch xuôi được thôi, dịch ra có vần vè mà hát thì không hết được ý. Trong khi đó, không ít thanh niên dân tộc Dao bây giờ thờ ơ với tiếng nói dân tộc. Có muốn họ hát phải dịch ra tiếng Kinh chứ để tiếng Dao họ chịu không học được. Điều đó làm ông Lỷ trăn trở vô cùng.

Lo sợ những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc bị mất đi, năm 2012, ông là một trong những người đầu tiên vận động thành lập CLB Hát đối dân tộc Dao tại thôn Đồng Mộc. Ông Lỷ tích cực tham gia vào Ban Chủ nhiệm CLB, cùng với các nghệ nhân khác sẽ cố gắng truyền đạt những kinh nghiệm của mình cho lớp trẻ, để bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc Dao.

 Loại hình dân ca hát đối dân tộc Dao càng có điều kiện phát triển hơn nữa khi xã Đông Ngũ có gần 50% đồng bào Dao Thanh Phán sinh sống. Đến nay, ông Lỷ đã dạy hát cho vài chục người. Riêng “đệ tử chân truyền” của ông thì có 15 người hát rất thành thạo, tiêu biểu là những nghệ nhân: Lỷ Văn Pẩu, Lỷ Tiến Nghiệp, Đặng Thị Mai, Chíu Thị Xoan, Lỷ Thị Mai, Chíu Quay Mằn đều ở thôn Đồng Mộc, xã Đông Ngũ.

Với thành tích nắm giữ, thực hành và truyền dạy hát đối dân tộc Dao cuối năm 2015, ông Chíu Sìu Lỷ được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú.

Huỳnh Đăng