Nghệ nhân vẽ tranh thờ dân gian độc đáo

Đó là anh Hà Văn Tài, sinh năm 1970, người Dao Thanh Phán, hiện ở thôn Nà Bấc, xã Đông Hải, huyện Tiên Yên, một trong số rất ít nghệ nhân còn lưu giữ được nghệ thuật vẽ tranh thờ dân gian. [links()]

Nghệ nhân Hà Văn Tài đang vẽ tranh.

Anh Tài kể, nghề vẽ tranh thờ truyền thống có từ nhiều đời nay. Khi còn bé, ngay từ những nét cọ đầu tiên, anh đã được ông nội rồi cha mình ra sức dạy bảo cách vẽ tranh thờ. Từ năm 1991 đến nay, anh Tài tập trung vẽ tranh, vừa coi như là nghề chính để mưu sinh, vừa là phương cách giữ gìn nghề truyền thống.

Theo anh Tài, một bức tranh hoàn thiện dù là cỡ nhỏ cũng phải có cầu hai mũ, áo tranh. Người xưa chỉ vẽ tranh thờ bằng giấy dó. Hiện nay, để đảm bảo tranh có độ bền cao, anh Tài gia cố thêm bằng cách dùng giấy rô-ki làm nền rồi phủ giấy dó lên, sau đó mới vẽ. Màu vẽ hiện tại phong phú hơn vì là màu tổng hợp nhập khẩu.

Nhân vật chính trong các tranh mà anh Tài vẽ đều là 3 vị Tam Thanh (Thượng Thanh, Ngọc Thanh, Thái Thanh). Theo quan niệm của người Dao thì Tam Thanh là 3 vị thần cai quản trời, trần gian và âm phủ. Tùy vào người đặt tranh mà 3 vị này có khi được vẽ độc lập ở từng bức tranh, nhưng cũng có khi được vẽ chung hoặc vẽ cùng các vị thần linh khác. Trong bức tranh, các thần linh có vẻ mặt khác nhau, từng vị thần thể hiện nét uy vũ riêng biệt trên nền hào quang.

Cái khéo léo của nghệ nhân dân gian như anh Tài là làm sao trong một diện tích hẹp, phải bố cục dày đặc các nhân vật thần chủ, tam thanh cùng thần linh, đức Phật, quỷ và địa ngục. Ngoài ra còn có voi, ngựa, cờ lọng, tuỳ tùng hầu hạ. Vì thế, bộ tranh nhiều nhất có tới 120 nhân vật thần chủ. Các bức tranh thờ được quan niệm góp phần tiếp thêm sức mạnh và niềm lạc quan, hướng con người đến điều thiện.

Một bộ tranh thờ do anh Hà Văn Tài vẽ gồm nhiều bức.

Hiện nay, anh Tài chỉ chuyên tâm vẽ tranh cho đồng bào Dao Thanh Phán. Theo anh Tài, tranh của đồng bào Dao Thanh Y cũng là tranh tam thanh nhưng gần giống với tranh của người Sán Chỉ nên anh không thích vẽ. Và tranh anh Tài vẽ tất cả đều là hàng đặt. Khách hàng của anh đa số là người Dao Thanh Phán ở địa phương. Có những bức tranh khổ lớn, phức tạp khiến anh phải mất đến hơn 2 tháng mới hoàn thành.

Đến nay, anh Hà Văn Tài đã thực hiện được hơn 60 bộ tranh các loại. Loại tranh lớn chỉ những người làm thầy mới mua về dùng. Tranh cỡ nhỏ thì phổ biến hơn, thường bán cho các gia đình. Loại tranh lớn anh Tài bán đến 14 triệu đồng/bộ, gồm 1 cầu, 2 mũ và 4 tờ nhỏ, tất cả đến 12 bức. Tùy thuộc vào thứ bậc, vai vế của chủ nhân ngôi nhà mà họ sắm bộ tranh lớn, nhỏ khác nhau.

Theo anh Tài, đồng bào Dao Thanh Phán khi đã mua được tranh, họ sẽ lập tổ, chia tổ (chia theo phả hệ), sau đó mời thầy về cúng lễ luyện binh khai quang. Lễ ấy trước kia có khi kéo dài đến 3 ngày 3 đêm. Hiện nay, công việc này được thực hiện giản lược hơn. Dù giản lược đến mấy thì tranh thờ cũng được các gia đình, dòng họ coi như bảo vật gia đình. Bởi vậy, ngay khi cúng xong, người Dao gói tranh thật kỹ, treo lên xà nhà tránh ẩm mốc, hư hỏng.

Một số  bức tranh thờ do anh Hà Văn Tài vẽ.

Ngoài chức năng phục vụ hoạt động tôn giáo tín ngưỡng và trang trí, tranh thờ còn mang tính giáo dục, hàm chứa những nội dung tri thức dân gian rất lớn. Theo quan niệm của người Dao Thanh Phán, tranh thờ thể hiện sự linh thiêng, liên quan đến sự an nguy của gia đình, dòng tộc. Bởi thế, họ làm lễ cúng tế và cất giữ bộ tranh rất cẩn thận, các ngày lễ, Tết, giỗ chạp, cấp sắc lớn mới được mang ra dùng.

Hiện nay, ở Quảng Ninh, những nghệ nhân như anh Hà Văn Tài còn lại rất ít. Thêm vào đó, lớp nghệ nhân lành nghề kế cận rất hiếm và nhiều gia đình đã mất hẳn tục thờ tranh, mất dần bản sắc văn hoá độc đáo. Bởi vậy, ông Đinh Viễn, Phó Chủ tịch Hội VHNT Tiên Yên, cho rằng, ngành văn hoá, Hội Văn nghệ dân gian Quảng Ninh cũng như huyện Tiên Yên nên có đề án nghiên cứu, sưu tầm, bảo vệ tranh thờ cũng như tục thờ tranh, đề xuất công nhận nghệ nhân Hà Văn Tài là nghệ nhân dân gian Việt Nam, cao hơn là Nghệ nhân Ưu tú trong thời gian tới.

Huỳnh Đăng