Người bí thư đầu tiên ở Đông Triều

Đó là cụ Nguyễn Văn Đài, sinh năm 1907 tại Mạo Khê. Năm 1923, cụ đã vào làm phu mỏ Mạo Khê, tham gia Quốc dân Đảng năm 1929. Đầu năm 1930, trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái của Nguyễn Thái Học, cụ Đài chỉ huy đánh đồn Kiến An (Hải Phòng). Khởi nghĩa thất bại và bị bắt đày đi Côn Đảo. Trong thời gian ở tù cụ được giác ngộ cách mạng...

Tháng 9/1936, cụ Nguyễn Văn Đài ra tù về quê và xin vào mỏ Mạo Khê. Chủ mỏ biết cụ là tù chính trị nên không nhận, cụ phải xuống Vàng Danh xin vào làm việc với mục đích để gần gũi cơ sở nhưng chỉ được gần 1 tháng thì lại bị đuổi việc với lý do trên.

Di ảnh cụ Nguyễn Văn Đài, Bí thư đầu tiên ở Đông Triều.

Cụ Đài về Hải Dương xin vào nhà máy nước, được đồng chí Lê Thanh Nghị giới thiệu vào chi bộ Đảng ở Hải Dương. Tháng 6/1937, cụ Đài trở thành đảng viên chính thức. Cụ thường xuyên đi về Mạo Khê, bị mật thám theo dõi và tháng 10/1938, lần thứ 2 cụ bị địch bắt và bị kết án 1 năm tại nhà tù Hải Dương.

Hết hạn tù, cụ về quê ở Mạo Khê tham gia hoạt động, khôi phục lại cơ sở cách mạng, thành lập tổ Công hội đỏ ở mỏ Mạo Khê hoạt động tuyên truyền cách mạng trong công nhân, vận động quần chúng đấu tranh. Năm 1939, cụ bị bắt lần thứ 3 và tiếp tục phải đi đày tại Hà Giang.

Tháng 9/1944, sau khi ra tù, cụ Đài trở lại Mạo Khê hoạt động, được gặp lại cụ Tạ Văn Biếu trong tổ Công hội đỏ ở mỏ, cụ Biếu đã báo cáo tình hình nhóm thanh niên tích cực trong tổ Công hội đỏ trước đây hoạt động tích cực, đưa phong trào Việt Minh ở mỏ từ năm 1941 đến nay đã lên cao, thợ lò Mạo Khê đã phá sập lò chợ ở lò Gioóc-đan, nông dân Mạo Khê đã biểu tình chống trồng đay, trồng thầu dầu, chống thu thóc thuế, thóc tạ của Nhật, cuối năm 1943 thợ lò đã lật đổ đoàn tàu chở than. Đầu năm 1944, trong các làng đều đã có những đội thanh niên bán vũ trang được thành lập chống phỉ và thu hút một số hào lý ở địa phương tham gia…

Cụ Nguyễn Văn Đài đã vận động thành lập tổ Công nhân cứu quốc trong mỏ gồm những thành viên tích cực trong tổ Công hội đỏ trước đây như các cụ Tạ Văn Biếu, Lê Mai, Lê Minh, Tạ Văn Ngân, Nguyễn Văn Thi, Phạm Tuấn Khải, Phạm Duy Năng, Hoàng Hiện, Trần Quang, Mạc Đình Vinh, Phạm Văn Thử, Đoàn Thanh… Cuối năm 1944, tất cả số trên đều trở thành đảng viên sinh hoạt chi bộ tại nhà cụ Tạ Văn Biếu ở phố Mạo Khê (nay là khu phố 2, phường Mạo Khê, TX Đông Triều) với nhiệm vụ là theo sát phong trào cách mạng, thâm nhập bám sát quần chúng, tuyên truyền giáo dục trong các tầng lớp nhân dân, kể cả binh sĩ yêu nước, nòng cốt là công nhân, nông dân ven đường 18 lực lượng để chuẩn bị thành lập đội du kích cách mạng…

Đầu năm 1945, Tư lệnh Đệ tứ quân khu (tức Chiến khu Đông Triều) Nguyễn Bình và sư Tuệ bắt liên lạc với cụ tại Mạo Khê, thống nhất thành lập Ban lãnh đạo để chỉ đạo các hoạt động chiến khu Đông Triều, từ đó phong trào Việt Minh phát triển rộng khắp tiến tới khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền cách mạng ngày 8/6/1945.

Trong ngày khởi nghĩa 8/6/1945, cụ được phân công cùng các cụ Lê Minh, Lê Mai và Nguyễn Bách tước vũ khí của chủ mỏ Mạo Khê. Chủ mỏ người Pháp và chỉ huy người Nhật đã nhanh chóng đầu hàng nghĩa quân, ta thu toàn bộ 25 súng trường, đạn dược và một kho mìn...

Đường Nguyễn Văn Đài đi qua 6 khu phố của phường Mạo Khê (TX Đông Triều).

Ngày 25/8/1945, tại Hội nghị cán bộ bàn việc xây dựng các tổ chức cơ sở từ huyện đến xã tại tỉnh Hải Dương, cụ được phân công phụ trách huyện Đông Triều và trực tiếp làm Bí thư huyện bộ Việt Minh. Ngay sau hội nghị, huyện bộ Việt Minh Đông Triều đã họp thành lập chi bộ để lãnh đạo phong trào cách mạng địa phương và bầu cụ làm Bí thư Chi bộ (tiền thân của Thị ủy Đông Triều ngày nay).

Năm 1947, cụ Nguyễn Văn Đài chuyển về Tỉnh ủy Hải Dương, năm 1948, cụ tiếp tục được điều động về làm Bí thư nông dân cứu quốc tỉnh Quảng Yên. Năm 1957, cụ là Chủ tịch MTTQ khu Hồng Quảng, sau khi thành lập tỉnh Quảng Ninh, cụ giữ chức Phó Chủ tịch MTTQ tỉnh cho đến năm 1964, về nghỉ hưu tại Hải Dương cùng con cháu. Cụ Nguyễn Văn Đài mất năm 1988. 

Tôn vinh, ghi nhận những đóng góp to lớn của người con đất mỏ Mạo Khê, người bí thư đầu tiên của Đông Triều, ngày 12/12/2015, HĐND tỉnh Quảng Ninh đã ban hành Nghị quyết số 235/NQ-HĐND đặt tên cho tuyến đường dài 2,9km từ Nhà sàng 56 xuống cảng Bến Cân trên quê hương cụ được mang tên đường Nguyễn Văn Đài.

Nguyễn Xuân (CTV)