Nhận diện và tìm lại ý nghĩa biểu tượng của linh vật nghê thuần Việt

“Triển lãm tư liệu linh vật nghê Việt” do Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm (Bộ VH,TT&DL) phối hợp với Sở VH&TT Đà Nẵng sẽ diễn ra từ ngày 15-30/8 tại Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng (số 78 Lê Duẩn, quận Hải Châu, Đà Nẵng).

Tượng linh vật của Việt Nam. Nguồn ảnh: Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm

200 tài liệu về linh vật Việt

Theo đó, triển lãm sẽ giới thiệu tới công chúng khoảng 200 hình ảnh, tài liệu về linh vật nghê theo các chủ đề cụ thể: nguồn gốc, đặc điểm tạo hình, phân loại linh vật nghê Việt, so sánh linh vật Nghê của Việt Nam với linh vật một số quốc gia; nghê chốn chùa chiền; nghê chốn cung vua, phủ chúa; nghê chốn lăng tẩm, đền miếu; nghê chốn đình làng và các hiện vật bảo tàng; một số sản phẩm phiên bản tượng linh vật nghê thế kỷ 17 ở Di tích quốc gia đặc biệt cố đô Hoa Lư (Ninh Bình).

Triển lãm được tổ chức nhằm góp phần giúp công chúng hiểu rõ hơn về nguồn gốc, vai trò, đặc điểm của linh vật nghê trong dòng chảy văn hóa Việt cũng như sự tài hoa của cha ông trong việc sáng tạo ra hình tượng linh vật mang bản sắc riêng với tạo hình phong phú…

Đại diện ban tổ chức cho biết, mặc dù nghê là một linh vật đã xuất hiện từ lâu trong đời sống văn hóa của người Việt nhưng trong thời gian qua, linh vật này có phần bị “lãng quên,” một bộ phận công chúng không phân biệt được linh vật thuần Việt và linh vật ngoại lai.

Trước đó, Bộ VH,TT&DL đã chính thức có Công văn số 2662/BVHTTDL-MTNATL gửi các ban, bộ, ngành, Sở VH,TT&DL các tỉnh/thành phố trong cả nước, các cơ quan, đơn vị yêu cầu không sử dụng biểu tượng, sản phẩm, linh vật không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam.

Công văn này chỉ rõ, trong thời gian vừa qua, nhiều địa phương trưng bày, sử dụng biểu tượng, linh vật (sư tử bằng đá và một số vật phẩm khác) theo tạo hình, hình thức không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam ở cổng, cửa, khu di tích, đình, chùa, công sở cơ quan, đơn vị gây phản cảm về thẩm mỹ, văn hóa, tâm linh ở những nơi công cộng.

Bên cạnh đó, Công văn số 352/MTNATL về việc giới thiệu các mẫu linh vật của Việt Nam của Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm cũng nêu rõ, con sấu, sư tử đá, con nghê là các linh vật phổ biến trong văn hoá truyền thống Việt Nam.

Nhận diện nghê Việt

Theo nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế (Đại học Mỹ thuật Việt Nam), nghê là con vật mang tính hư cấu. Tuy nhiên, chính sự hư cấu này đã góp phần quan trọng tạo nên bản sắc Việt cho nghê, thể hiện sự sáng tạo của cổ nhân.

Chia sẻ rõ hơn về danh xưng, nguồn gốc, tạo hình cũng như ý nghĩa biểu tượng của nghê, nhà nghiên cứu cho hay, nghê là một trong những linh vật phổ biến trong không gian tín ngưỡng của người Việt bên cạnh hệ thống tứ linh (long, ly, quy, phượng).

Hình tượng nghê xuất hiện từ sớm và tồn tại theo suốt chiều dài lịch sử mỹ thuật, điêu khắc cổ Việt Nam từ dân gian đến cung đình; trong đó, hai không gian mà nghê xuất hiện rất nhiều là đình và chùa. Một trong những bằng chứng quan trọng cho thấy sự xuất hiện của nghê là văn bia “Minh tịnh tự bi văn” thời Lý (được tìm thấy ở nghè thôn Tế Độ, xã Hoằng Phúc, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa).

Trong tâm thức của người Việt, con nghê có hình dạng cơ bản là con chó; nói khác đi, đó chính là con chó biến điệu. Tuy nhiên, cũng như những linh vật khác, tạo hình nghê có sự thay đổi qua các thời kỳ lịch sử.

Bên cạnh đó, do nhu cầu “thiêng hóa,” nghê có nhiều dạng thức khác nhau như: khuyển nghê, sư tử nghê, long nghê, kỳ lân nghê. Khuyển nghê mang đặc tính chó nhiều nhất (mình không có vảy, đầu không có sừng, dáng hình mập), thường đội bảng văn hay thành bậc.

Trong khi đó, sư tử nghê (thân thường mập và ngắn), gắn bó mật thiết với Phật giáo (thường cõng tòa sen), xuất hiện nhiều trong mỹ thuật Lý - Trần. Long nghê được tạo hình theo kiểu đầu rồng, miệng lớn, râu dài, bắp chân có chớp lửa; phổ biến ở thời Lê Trung Hưng, chủ yếu xuất hiện trên bờ mái các công trình kiến trúc với danh xưng là “con kìm”.

Kỳ lân nghê thời Lê Trung Hưng có nhiều điểm khác biệt so với kỳ lân nghê thời Nguyễn). Vào thời Lê Trung Hưng, kỳ lân nghê với tạo hình mình vẩy, lưng có sừng thường đứng chầu bên hương án. Đến thời Nguyễn, kỳ lân nghê với tạo hình đầu không có sừng xuất hiện nhiều ở những nơi tôn nghiêm như các cung điện…

Theo nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế, trong truyền thống văn hóa Việt, sự xuất hiện của linh vật nghê là một chỉ hiệu về cõi thiêng. Hình tượng này mang hai ý nghĩa biểu tượng cơ bản: lời chào đón với sắc thái hoan hỉ hoặc tạo ra sự thương cảm ở không gian các đền, miếu. Đến thời Nguyễn, nghê có thêm ý nghĩa là con vật soi xét, phân biệt ngay - gian, tà - chính.

“Việc cho rằng nghê (cũng như một số linh vật thuần Việt khác) mang chức năng trấn yểm hay cầu danh vọng là không đúng,” ông Thế cho biết.

Theo Vietnam+