Xuân trên bản Sán Chỉ

Khi những làn gió xuân tràn ngập, những cây đào, cây mận ở các sườn đồi, chân núi khoe sắc, người dân các bản Sán Chỉ ở tỉnh Quảng Ninh lại cùng nhau chuẩn bị các nghi thức đón Tết Nguyên đán cổ truyền của dân tộc. 

Phong tục Tết của người Sán Chỉ

Người Sán Chỉ ở Quảng Ninh hiện chiếm khoảng 12% dân số toàn tỉnh, sống tập trung nhiều nhất ở xã Đại Dực (huyện Tiên Yên) và một số xã, như Lục Hồn, Húc Động (huyện Bình Liêu). Cũng như nhiều dân tộc thiểu số ở vùng núi Đông Bắc của tỉnh, Tết Nguyên đán được người Sán Chỉ coi trọng nhất trong năm, là dịp để mọi người nghỉ ngơi, chuẩn bị cho một vụ mùa mới.

Thời gian ăn Tết của người Sán Chỉ kéo dài từ 25 tháng Chạp đến hết rằm tháng Giêng. Từ 27 tháng Chạp, các gia đình Sán Chỉ đã bắt đầu lo gói bánh chưng để chuẩn bị đón Tết. Bánh chưng tròn dài, nhân thịt có điểm thêm chút lá cơm lông để nhân bánh có mầu đỏ, hàm ý may mắn vào dịp Tết. Một số loại bánh nữa được người Sán Chỉ ưa chuộng dịp Tết là bánh dày, bánh tài lồng ệp.

Ngày 30 Tết là ngày quan trọng và đặc biệt nhất trong năm. Vào ngày này, bàn thờ tổ tiên được người Sán Chỉ lau chùi sạch sẽ, dán giấy đỏ lên bàn thờ, cổng, cửa ra vào và các vật dụng trong nhà. Theo quan niệm của người Sán Chỉ, giấy đỏ biểu trưng cho niềm vui, sự tốt lành, sung túc, mùa màng bội thu, đồng thời còn mang ý nghĩa tâm linh là xua đuổi ma quỷ, thú dữ, sâu bọ. Dán giấy đỏ lên những nơi quan trọng với họ chính là bắt đầu cho một năm mới ấm no, hạnh phúc, an khang thịnh vượng. Họ cũng chuẩn bị mâm cơm cúng tất niên trong ngày cuối cùng của năm cũ.

Đêm 30 Tết, chủ nhà lấy giấy đỏ và vàng cắt hình con cá, cùng nhau ngân nga bài hát “Slạn nin cọ” (bài hát chúc mừng năm mới của người Sán Chỉ), chờ đến giây phút giao thừa.

Mùng 1 Tết, chủ nhà hỏi thầy mo hướng xuất hành đầu năm rồi chặt một cây tre cao hơn 2m để nguyên cả cành lá cắm vào hướng đó trước sân. Cũng trong ngày đầu tiên của năm mới, mọi người dậy sớm nấu cơm, người đàn ông lớn tuổi trong gia đình sửa soạn bàn thờ mời tổ tiên về đón Tết cùng gia đình. Sau khi hoàn thành nghi lễ thắp hương cúng tổ tiên và cầu phúc, gia đình quây quần bên mâm cơm Tết, vừa ăn uống, vừa chúc tụng nhau một năm mới đủ đầy, ấm no.

Theo ông Trần Văn Liềng (dân tộc Sán Chỉ, xã Đại Dực, huyện Tiên Yên): Trong những ngày Tết, ẩm thực của người Sán Chỉ chủ yếu là các món từ thịt gà, thịt lợn, bánh chưng, bánh dày. Sáng mùng 1 Tết, người Sán Chỉ thường chọn nhờ người đàn ông đứng tuổi, hợp mệnh để xông nhà trước, rồi mọi người mới đến nhà nhau. Khách chủ thường chúc nhau một năm mới mạnh khoẻ, làm ăn gặp nhiều may mắn.

Người Sán Chỉ kiêng ăn thịt, kiêng quét nhà, kiêng đi nương rẫy vào mùng 1. Các gia đình chọn ăn Tết mùng 1 bên nhà nội, mùng 2 nhà ngoại, mùng 3 làm lễ khai xuân đốt cành tre con cá được cắm từ mấy hôm trước và gõ kẻng, gõ trống để xua đuổi những điều không may, bệnh tật ra khỏi nhà. Họ khai xuân bằng tục lệ mời tất cả các nhà trong xóm tập trung giúp một nhà trồng ngô vào buổi sáng. Đầu buổi chiều, chủ nhà mời tất cả mọi người bữa ăn đầu năm, múa hát đến khi mặt trời lặn.

Trong tháng Giêng, người Sán Chỉ còn tổ chức nghi lễ cúng cầu may. Địa điểm chọn là một nơi có gốc cây to, xung quanh bằng phẳng. Mỗi gia đình trong bản có trách nhiệm góp lễ vật để tổ chức. Lễ vật của mỗi gia đình không quy định cụ thể, đó có thể là miếng thịt, đĩa cá, con gà, xôi, rượu, cùng với giấy vàng, hương.

Thầy mo thực hiện các nghi thức báo cáo thổ địa, thần linh, cầu xin thần linh phù hộ cho mưa thuận gió hòa, đồng thời, cầu mong sự bình yên và may mắn cho bản làng, cho gia đình và cho những người tham dự. Sau khi kết thúc, mọi người cùng nhau ăn uống vui vẻ, hát những khúc Soóng cọ truyền thống đến quá buổi trưa.

Rộn ràng hội xuân

Từ mùng 3 Tết đồng bào Sán Chỉ cùng nhau tổ chức hội xuân. Ngày Tết, bà con tụ tập chơi kéo co, đẩy gậy, đánh quay, đánh cù, ném còn. Đặc biệt, người Sán Chỉ thích hát Soóng cọ giao duyên vào những ngày xuân. Các bản hát đối với nhau, hát nhóm nam nữ, nội dung của các bài hát để chúc Tết hoặc ngợi ca tình yêu đôi lứa, tình yêu thiên nhiên, tình yêu quê hương đất nước, tình yêu lao động. Nhiều đôi trai gái đã nên duyên từ các buổi đi hát như thế này.

Trong thời gian chính thức diễn ra hội hát Soóng cọ còn có nhiều hoạt động văn hóa thể thao như đẩy gậy, kéo co, bắn nỏ, đánh quay và đặc biệt là giải bóng đá nữ dân tộc Sán Chỉ với các cô gái mặc váy, đầu quấn khăn mấn ra sân thi đấu như những cầu thủ chuyên nghiệp.

Với người Sán Chỉ, Tết Nguyên đán là dịp để gắn kết các thành viên trong mỗi gia đình, dòng tộc và cả cộng đồng làng xã, mọi người sẽ gần nhau hơn qua mâm cơm ngày Tết, qua lời chúc tụng vui vẻ, qua câu hát Soóng Cọ giao duyên. Đó cũng là món ăn tinh thần không thể thiếu của người Sán Chỉ mỗi độ Tết đến xuân về. Nhịp xuân rộn ràng trên những bản làng Sán Chỉ những ngày này đã tô điểm thêm những sắc màu văn hóa rực rỡ của đồng bào các dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Ninh trong không khí ngày xuân rộn ràng.