Soọng cô – Nét văn hóa đặc sắc của người Sán Dìu

Ngày 1/12 vừa qua, tại Lễ hội Đền Đức ông Hoàng Cần - Ngày hội Văn hóa, Thể thao dân tộc Sán Dìu huyện Tiên Yên năm 2024 đã diễn ra nghi thức đón nhận quyết định Nghệ thuật trình diễn dân gian hát soọng cô của dân tộc Sán Dìu tỉnh Quảng Ninh là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Đây là sự thể hiện tôn vinh giá trị văn hoá của cộng đồng các dân tộc Quảng Ninh.

Ở Quảng Ninh, người Sán Dìu sống xen kẽ cùng các tộc người Dao, Sán Chay, Kinh, Tày... và chiếm khoảng 1,6% số dân toàn tỉnh, cư trú tập trung nhiều ở các địa phương: Ba Chẽ, Tiên Yên, Đầm Hà, Hải Hà, Vân Đồn, Đông Triều và Hạ Long.

Người Sán Dìu Quảng Ninh có vốn văn nghệ dân gian khá phong phú, trong đó, nghệ thuật diễn xướng hát soọng cô là hình thức hát đối đáp, mỗi bài ca là một bài thơ có tính chất giao duyên. "Soọng cô" phát âm theo tiếng Sán Dìu nghĩa là ca hát. Mỗi bài ca là một bài thơ được viết theo thể "thất ngôn tứ tuyệt". Soọng cô bắt nguồn từ chính cuộc sống bình dị, chất phác, thể hiện tâm tư, tình cảm, ước vọng của người dân lao động được ứng tác, lưu truyền trong dân gian qua nhiều thể loại, như: Hát ru, hát đồng dao, hát giao duyên, hát trong đám cưới, hát chúc thọ, hát mừng nhà mới, hát chúc Tết…

Soọng cô được hát theo sách, có bài sẵn. Trước khi đi hát, người ta phải thuộc các sách hát. Thông thường, họ dẫn các câu hát trong sách ra để thách đố. Người hát cũng nhờ thuộc sách mà trích dẫn các câu hát cho hợp cảnh, hợp tình để hát đáp câu đối phương hát hỏi. Chính vì thế, hát soọng cô thường do hai nhóm nam, nữ hát đối đáp nhau, mỗi một nhóm có một trưởng đoàn là người am hiểu về phong tục tập quán, hát giỏi.

Môi trường diễn xướng trong soọng cô khá rộng. Nghệ nhân có thể hát trong lao động sản xuất (tiếng Sán Dìu gọi là trụ công cô), hát trong đám cưới (sênh ca chíu cô), hát khi đi chơi làng (hị son cô), hát chúc tết (tạo nen cô), hát ru con (ếnh rảy cô). Họ thường hát ở nhà ngang, nhà bếp mà kiêng ở nhà chính.

Trước đây, thời gian diễn xướng thường kéo dài đến tận 7, 8 hôm, nếu mà khi thi hát không phân thắng bại thì cả chục đêm. Họ thường hát thăm hỏi nhau, theo sách, đố nhau về những kiến thức cuộc sống. Nếu bên nào hát lại câu đã hát thì bị coi là thua cuộc, nếu đã thua cuộc thì họ tự chán và giải tán. Hiện nay, trong nhịp sống bận rộn hơn, đồng bào Sán Dìu thường tổ chức các cuộc hát vào ban ngày. Trong khi hát, người ta không đùa cợt, không vì mến nhau mà đưa nhau đi tỏ tình riêng như trước kia nữa.

Soọng cô là lối hát cộc không có nhạc đệm. Nội dung các cuộc hát phong phú và đa dạng, qua những tiếng hát thể hiện lòng tự hào dân tộc, truyền thống đoàn kết, lòng mến khách, thương yêu đùm bọc và giúp đỡ lẫn nhau, cần cù chịu khó, chịu khổ xây dựng quê hương bằng cả ý chí và nghị lực, quyết tâm vượt qua những khắc nghiệt của thiên nhiên, chiến thắng kẻ thù xâm lược trong lịch sử.

Trình tự một cuộc hát thường diễn ra như sau: Hát gọi, mời ngồi xuống chiếu, mời nước, mời trầu, hát hỏi, hát đố, hát giao duyên. Mở đầu cuộc hát, người ta thường hát những câu hát soọng cô mộc mạc nhưng lại có thể gửi gắm cả những tâm tình thầm kín. Trong cuộc hát, trai gái hai bên nhìn nhau qua ánh mắt, nụ cười, cùng ước hẹn hát xin về, hát níu giữ nhau, kẻ ở, người đi, hát thề, hát tiễn. Sau lời hát tiễn, hẹn hò cuộc hát tới, cuộc hát tạm thời kết thúc, nhưng tình cảm thì còn dài rộng như biển cả, sông núi của quê hương. Những người hát còn tặng kỷ vật làm tin và hẹn ngày gặp lại, hát tiếp những bài soọng cô còn đang dang dở.

Trong xã hội hiện đại, khi loại hình dân ca này lại đang đứng trước nguy cơ mai một thì điều đáng mừng là một số cộng đồng người Sán Dìu ở Quảng Ninh hiện nay còn duy trì được tục hát soọng cô. Nhiều CLB đã ra đời ở các xã, phường: Dương Huy, Hải Hoà, Quang Hanh, Cẩm Thịnh (TP Cẩm Phả), Thống Nhất, Hà Phong (TP Hạ Long), Bình Dân, Đoàn Kết (huyện Vân Đồn), Hải Lạng (Tiên Yên). Một số nơi đã có những đề án bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá dân tộc Sán Dìu, trong đó có hát soọng cô như ở các xã Đoàn Kết, Hải Lạng.

Có thể nói rằng, hát soọng cô là một hình thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng tinh tế và lắng đọng trong tâm hồn người Sán Dìu. Đối với hôn nhân gia đình thì đây chính là sợi dây tơ hồng kết nối và dệt nên những câu chuyện tình yêu, quan hệ vợ chồng thủy chung, son sắt và rộng hơn là sự cố kết cộng đồng gia đình, dòng tộc, làng bản của người Sán Dìu. Do đó, soọng cô đa dạng, phong phú về loại hình, sâu sắc về nội dung, có ý nghĩa quan trọng, đáp ứng nhu cầu về hưởng thụ văn hóa tinh thần của cộng đồng người Sán Dìu. Khi soọng cô được cất lên đã khẳng định cuộc sống yên bình, ấm no hạnh phúc. Với những ý nghĩa đặc biệt đối với cộng đồng, ngày 10/11/2023, nghệ thuật trình diễn dân gian hát soọng cô của người Sán Dìu tỉnh Quảng Ninh được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.