Sự ra đời của các tổ chức Cộng sản đầu tiên ở khu mỏ

Từ năm 1926-1930, tại khu mỏ Quảng Ninh đã xuất hiện những điều kiện mới, tạo nên sự chuyển biến về chất của phong trào công nhân. Đó là một trong các điều kiện cho sự ra đời của các chi bộ Cộng sản đầu tiên ở khu mỏ.

Giai đoạn này, các cuộc đấu tranh của công nhân Nam Định, Hà Nội, Hải Dương, Hải Phòng đã ảnh hưởng mạnh đến đời sống chính trị của công nhân khu mỏ. Biểu hiện cụ thể cho sự chuyển biến là các cuộc đấu tranh dưới hình thức bãi công dần trở nên phổ biến. Giai đoạn này, số lượng công nhân mỏ ở Quảng Ninh đã trở nên đông đảo và tập trung hơn trước.

Năm 1926, Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ đã cử cán bộ đến nghiên cứu tình hình khu mỏ. Năm 1928, một loạt đảng viên Thanh niên do Thành bộ Hải Phòng phái sang khu mỏ để “vô sản hoá”. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ được Kỳ bộ cử xuống khu mỏ hoạt động và chỉ đạo phong trào.

Sau một thời gian tuyên truyền và giác ngộ, đến nửa sau năm 1929, cơ sở của Hội Việt Nam cách mạng thanh niên phát triển ra nhiều nơi tại khu mỏ Quảng Ninh. Tại Cẩm Phả - Cửa Ông là đồng chí Đặng Châu Tuệ (hiện tên ông được đặt cho đoạn đường quốc lộ 18 qua phường Quang Hanh, Cẩm Phả sang Hạ Long). Tại đây, Đặng Châu Tuệ đã tuyên truyền, kết nạp Ngô Huy Tăng, Nguyễn Thế Uông vào tổ chức. Tại Cẩm Phả bến (cảng Cửa Ông ngày nay) sau đó đã hình thành một chi bộ Thanh niên.

Tại Mạo Khê, sau một thời gian đồng chí Hoàng Quốc Việt gây dựng, phát triển phong trào, đầu năm 1929, một chi bộ Thanh niên đã được thành lập.

Trong khi đó, ở Hòn Gai, đầu năm 1929, Thành bộ Hải Phòng đã cử đảng viên Thanh niên đến gây dựng cơ sở và đến cuối năm 1929, một chi bộ Thanh niên đã được thành lập.

Không bao lâu, cơ sở Hội Việt Nam cách mạng thanh niên đã phát triển tại nhiều khu vực ở Quảng Ninh, từ Kế Bào, Cẩm Phả - Cửa Ông, Hòn Gai, Uông Bí, Mạo Khê. Các chi bộ Thanh niên đã có nhiều hình thức hoạt động cách mạng. Điển hình là Chi bộ Thanh niên Cẩm Phả - Cửa Ông đã xuất bản tờ báo Than để tuyên truyền, giác ngộ thợ mỏ một cách kịp thời, rộng rãi. Người chỉ đạo và trực tiếp làm báo là Đặng Châu Tuệ, Vũ Thị Mai.

Ngày 17/6/1929, Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ đã ly khai khỏi Hội Việt Nam cách mạng thanh niên để thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng và nhanh chóng phát triển về tổ chức. Các chi bộ Thanh niên được chọn lọc, xét chuyển thành tổ chức của Đông Dương Cộng sản Đảng. Trong nửa cuối năm 1929, hầu hết các chi bộ Thanh niên ở Vùng mỏ đã chuyển thành các chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng.

Ngày 3/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập, trên cơ sở thống nhất ba tổ chức Cộng sản ở ba kỳ. Thực hiện chỉ đạo của Xứ uỷ Bắc Kỳ, Thành uỷ Hải Phòng đã cử cán bộ ra Vùng mỏ để kết nạp đảng viên và thành lập các chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam.

Ngày 23/2/1930, chi bộ đầu tiên được thành lập ở Mạo Khê, gồm 5 đảng viên. Chi bộ Mạo Khê chủ trương phát triển Đảng, mở rộng các tổ chức quần chúng và xuất bản tờ báo Than.

Sau Chi bộ Mạo Khê, các chi bộ khác nối tiếp được thành lập, gồm Chi bộ Hòn Gai, Chi bộ Cẩm Phả - Cửa Ông, Chi bộ Uông Bí - Vàng Danh.

Ngay sau khi thành lập, các chi bộ đã bắt tay ngay vào phát triển quần chúng như hội ái hữu, hội tương tế, tuyên truyền, phổ biến các chủ trương của chi bộ đảng, các sách báo của Đảng.

Trước sự phát triển mạnh mẽ của phong trào Cộng sản ở khu mỏ, tháng 4/1930, Thành uỷ Hải Phòng đã quyết định thành lập 2 đảng uỷ mỏ: Đảng uỷ Hòn Gai - Cẩm Phả và Đảng uỷ Đông Triều (gồm cả Vàng Danh, Mạo Khê). Ít lâu sau, Thành uỷ Hải Phòng quyết định tách Đảng uỷ Hòn Gai - Cẩm Phả thành hai đảng uỷ là Đảng uỷ Hòn Gai và Đảng uỷ Cẩm Phả.

Tháng 10/1930, Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ nhất đã quyết định thành lập tại khu mỏ Quảng Ninh một đặc khu lấy tên là Đặc khu Hòn Gai. Ba đảng uỷ ở mỏ được hợp nhất. Đồng chí Vũ Văn Hiếu, đại biểu Đảng uỷ Cẩm Phả được cử làm Bí thư Đặc khu uỷ Hòn Gai.

Kể từ các chi bộ Cộng sản được thành lập đến việc Đặc khu uỷ ra đời, phong trào cách mạng ở Quảng Ninh từ đây bước sang một giai đoạn mới.