Thành cổ Quảng Yên có nguy cơ trở thành phế tích

Nằm bên sông Bạch Đằng, thành Quảng Yên được triều đình nhà Nguyễn xây dựng rất kiên cố và là một trong những tòa thành quan trọng nhất được xây dựng ở khu vực Đông Bắc. Tuy nhiên, công trình vốn là niềm tự hào của người xưa giờ lại đang có nguy cơ trở thành phế tích.

Trong một tờ bản đồ huyện Yên Hưng vẽ thời vua Đồng Khánh, thành Quảng Yên giống hình cây đàn ghi ta.

Từ xa xưa, Quảng Yên - nơi gắn liền với dòng sông Bạch Đằng lịch sử đã được coi là vùng đất có vai trò quan trọng, đặc biệt về mặt quân sự. Sự ra đời của thành cổ Quảng Yên không những xuất phát từ việc bố phòng quân sự mà còn đi liền với sự ra đời của đô thị Quảng Yên. Theo sách "Đại Nam nhất thống chí", ngay sau khi lên ngôi vào năm 1802, nhận thấy vị trí chiến lược này, vua Gia Long dời trấn lỵ từ xã Vu Thanh, huyện Kim Thành, phủ Kinh Môn (thuộc tỉnh Hải Dương ngày nay) đến núi Tiên Sơn thuộc xã Quỳnh Lâu, huyện Yên Hưng làm trấn lỵ trấn Yên Quảng, sau đổi thành tỉnh Quảng Yên.

Theo tư liệu của ông Lê Đồng Sơn, nguyên Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin TX Quảng Yên, tác giả bộ sách "Văn hóa Yên Hưng", từ năm 1802, khi vua Gia Long lên ngôi đến năm 1825 chưa xây thành, chỉ dựa vào thế núi làm trấn lỵ. Đến năm Minh Mạng thứ 7 (1826) mới đắp thành bằng đất và không có đường hào bao quanh như thường thấy. Có lẽ vì địa hình nơi đây quá nhiều đá không thể đào hào.

Đến năm 1859, thành được xây kiên cố bằng gạch, ngoài cửa thành đắp các lũy hình bán nguyệt. Riêng cửa tả, hữu thì đắp luỹ nhọn đầu. Đến năm Tự Đức thứ 19 (1866), thành Quảng Yên được hoàn thiện. Những số liệu về tòa thành này được ghi chép khá đầy đủ trong các bộ chính sử của nhà Nguyễn. Sách "Đại Nam nhất thống chí" chép: Thành tỉnh Quảng Yên có chu vi 174 trượng, cao 7 thước, mở 3 cửa, không có hào, ở gò núi xã Quỳnh Lâu, huyện Yên Hưng. Xưa ở xã Vu Thanh, huyện Kim Thành, phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương, năm Gia Long thứ nhất mới dời đến chỗ hiện nay. Thành đắp năm Minh Mệnh thứ 7”.

Mỗi viên gạch xây thành dài 31,5cm, rộng 15,5cm, dày 7,5cm. Nếu tính cả khu vực bao quanh thì tổng cộng thành có chu vi 295 trượng (tương đương 1.386 mét). Trên bản đồ huyện Yên Hưng vẽ thời vua Đồng Khánh (1885-1889), thành Quảng Yên có dáng hình như một cây đàn ghi ta, hướng Bắc - Nam, phía sau thành là núi, có 2 chữ Hán là "Tiên Sơn".

Một đoạn thành cổ bị rêu phong phủ mờ.

Thành Quảng Yên mở 3 cửa: Cửa trước, vị trí nay là khu cổng phụ của Lữ đoàn Hải quân đánh bộ 147; cửa bên trái nay là khu gia binh Lữ đoàn 147 và cửa bên phải nay là khu sân bóng chuyền Lữ đoàn 147. Trung tâm thành Quảng Yên xưa hiện nay là sở chỉ huy Lữ đoàn Hải quân 147.

Ngày nay, hiện trạng của thành cổ Quảng Yên đã thay đổi rất nhiều, thậm chí nếu ai đi qua cũng không phát hiện ra. Nhiều đoạn tường thành không còn nữa, đoạn nào còn thì cũng bị xâm hại nghiêm trọng. Ông Lê Duy Thái, 78 tuổi, một người yêu thích tìm hiểu văn hóa, lịch sử, hiện đang sống gần thành cổ Quảng Yên, nhớ lại, những năm cuối thập niên 60 của thế kỷ trước ông chuyển về đây sinh sống, tường thành còn rất nhiều. Bên tường còn đường đi rộng 2 ô tô có thể tránh nhau. Tuy nhiên, sau đó dân đua nhau vào bên thành xây nhà bít hết lối đi, che kín nhiều đoạn tường thành. Xóm ấy dân gọi là xóm Liều.

Những người làm văn hóa ở Quảng Yên đã rất trăn trở trước tình trạng thành cổ bị người dân xâm hại. Ông Lê Đồng Sơn nhớ lại: Vào năm 2002, nhân kỷ niệm 200 năm trấn lỵ Quảng Yên, huyện Yên Hưng lúc đó đã trình một dự án chỉnh trang đô thị, trùng tu phục dựng đoạn tường ven thành dài 500 mét làm tuyến phố đi bộ khai thác du lịch, với tổng kinh phí lên đến 11 tỷ đồng. Dự án đã được Tỉnh ủy đồng ý, tuy nhiên khi ra đến hội đồng bảo vệ thì một lãnh đạo Sở Văn hóa - Thông tin lúc đó đề xuất bác lại dự án.

Sau 16 năm, dân Quảng Yên xây nhà lấn vào tường thành nhiều hơn. Công trình chưa được đưa vào danh mục di tích, chưa kể trung tâm thành cổ hiện là đất quốc phòng. Vì vậy, theo ông Lê Đồng Sơn, việc làm hồ sơ công nhận di tích và tiến hành tu bổ bảo tồn thành Quảng Yên hết sức khó khăn. Ông Lê Đồng Sơn đề xuất quan điểm tháo gỡ tình trạng này: Chỉ còn một giải pháp tối ưu là đơn vị quân đội làm hồ sơ công nhận di tích, sau đó, cơ quan quản lý nhà nước giao lại di tích cho đơn vị này bảo vệ, trùng tu. 

Ông Thái, ông Sơn cùng nhiều người dân Quảng Yên hiện nay lấy làm tiếc vì không giữ được tường thành để cho du khách tham quan, các nhà khoa học nghiên cứu. Thành cổ Quảng Yên đang rất cần có các biện pháp bảo tồn, trùng tu, phục dựng… một cách kịp thời và khoa học, để lưu giữ công trình, tạo ra địa chỉ du lịch hấp dẫn, góp phần phát triển kinh tế - xã hội ở mảnh đất bên bờ Bạch Đằng giang.

Huỳnh Đăng[links()]