Tìm hiểu cổ phục triều Nguyễn qua bộ tranh của họa sĩ hồi đầu thế kỷ 20

Bộ tranh vẽ minh họa “Đại Lễ phục triều đình An Nam” do họa sĩ Nguyễn Văn Nhân thực hiện dưới triều vua Thành Thái, sau đó lưu lạc và thuộc sở hữu của một phòng trưng bày ở Singapore. Nhà nghiên cứu Trần Minh Nhựt đã nghiên cứu bộ tranh này và đưa kết quả nghiên cứu vào cuốn sách “Nghệ thuật minh họa áo mũ thời Nguyễn đầu thế kỷ XX” do Omega+ ấn hành.

Đây là một trong những bộ sách hiếm hoi mô tả cặn kẽ trang phục triều Nguyễn với những trang minh họa tuyệt đẹp, chuẩn xác được chụp lại từ bản gốc của National Gallery Singapore (Phòng Trưng bày quốc gia Singapore), nơi sở hữu bộ tranh của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân.

Bộ tranh lưu lạc

Bộ tranh được họa sĩ Nguyễn Văn Nhân vẽ vào tháng 2/1902, dưới triều vua Thành Thái, gồm 54 bức vẽ minh họa bằng màu nước trên giấy khổ 23,1x31,8cm đóng thành một cuốn album. Bộ tranh của ông được đánh giá như một tài liệu quan trọng về cả mặt lịch sử lẫn nghệ thuật về kho tàng trang phục độc đáo thời Nguyễn.

Chặng đường phiêu lưu của bộ tranh cũng là một câu chuyện dài, được mô tả cụ thể trong chương 1 của cuốn sách.

Tháng 4/2011, TS Trần Đức Anh Sơn nhận được một bức e-mail từ TS Pierre Baptiste – quản thủ sưu tập Đông Nam Á của Bảo tàng quốc gia Guimet về Nghệ thuật châu Á ở Paris (Pháp) – báo tin, tại Eric Chaim Kline Bookseller ở Santa Monica (California, Mỹ) đang rao bán bộ tranh vẽ minh họa Lễ phục của vua quan và binh lính nhà Nguyễn mặc trong lễ tế Nam Giao. Bộ tranh được bán với mức giá 35 nghìn USD tương đương với hơn 700 triệu đồng (tính theo tỷ giá năm 2011). Khi đó, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố Đô Huế đã không kịp đặt mua các họa phẩm ấy. Sau đó, bộ tranh đã được bán cho một người ẩn danh tại Hội chợ sách New York (cuối tháng 4/2011) và tiếp tục được bán lại cho một người khác.

Ngày 3/10/2011, bộ tranh được lên sàn đấu giá tại Sotheby’s, với mức giá tương đương với gần 2 tỷ đồng Việt Nam, gấp 2,6 lần so với giá bán tại Eric Chaim Kline Bookseller. Trong e-mail phản hồi ngày 27/11/2017, ông Mok Chuan Kim – Giám đốc cao cấp tại văn phòng đại diện của Sotheby’s Đông Nam Á – xác nhận bộ tranh được bán ra là sản phẩm gốc và cũng là sản phẩm duy nhất trên thế giới. Một lần nữa, bộ tranh quý được bán và phía Sotheby’s không thể tiết lộ danh tính của người này.

Một thời gian ngắn sau đó (khoảng năm 2012), bộ tranh xuất hiện và được giới thiệu công khai tại National Gallery Singapore.

Những giá trị độc đáo của bộ tranh

Trên hết, những ghi chép cách đây hơn 1 thế kỷ của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân đã là một tư liệu vô cùng quý giá về các loại hình trang phục, màu sắc, kiểu dáng, kết cấu, trang trí…, những điều mà đến nay chúng ta vẫn chưa thể biết hết bởi không có đủ tư liệu, tài liệu, sử sách…

Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật Trần Minh Nhựt đã tập trung phân tích mỹ thuật học (đường nét, mảng, hình, màu sắc, nhịp điệu) của ngôn ngữ đồ họa trong tạo hình minh họa áo mũ, cũng như diễn giải kỹ càng về nghệ thuật minh họa và cuộc gặp gỡ phong cách tạo hình phương Tây ở khía cạnh khoa học màu sắc và ánh sáng, và tỷ lệ nhân thể, để giúp độc giả hiểu rõ hơn các giá trị (mỹ thuật, lịch sử, văn hóa-xã hội) của bộ tranh, phần nào cho thấy rõ sự tài hoa, sự điệu nghệ cùng kỹ thuật vẽ tranh vô cùng ấn tượng của họa sĩ.

Bộ sách với các kết quả nghiên cứu của tác giả Trần Minh Nhựt gồm 5 chương:

Chương 1: Một số vấn đề về tác giả-tác phẩm "Grande Tenue de la Cour d’Annam".

Chương 2: Ngôn ngữ đồ họa trong tạo hình minh họa áo mũ – Phân tích mỹ thuật học

Chương 3: Nghệ thuật minh họa và cuộc gặp gỡ phong cách tạo hình phương Tây

Chương 4: Các giá trị của bộ tranh minh họa "Grande Tenue de la Cour d’Annam"

Chương 5: Vị thế tác giả Nguyễn Văn Nhân: Những đóng góp cho dòng nghệ thuật minh họa Việt Nam

Tác giả đã dành một phần chia sẻ hành trình đi tìm lời giải về thân thế của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân; đồng thời tái hiện thành công hoàn cảnh ra đời bộ tranh, hành trình lưu lạc, quá trình anh tiếp cận bộ tranh quý giá "Grande Tenue de la Cour d’Annam" hiện đang được lưu giữ ở Singapore để độc giả hiểu hơn về thân thế - sự nghiệp và vị thế của họa sĩ.

Theo tác giả Trần Minh Nhựt, bộ tranh mang ba giá trị lớn. Thứ nhất là giá trị mỹ thuật, đó là tạo ra một hệ thống tham chiếu các yếu tố mỹ thuật của trang phục thời Nguyễn, gồm những ý nghĩa tâm linh, đồ án hoa văn trang trí, màu sắc và bố cục. Thứ hai, giá trị lịch sử, bộ tranh tái hiện lịch sử trên tranh vẽ có tác dụng phô bày những tinh hoa của triều Nguyễn như nghệ thuật tạo tác áo mũ, thêu thùa, thư họa, hay các nghi lễ trong hoàng cung. Thứ ba, giá trị văn hóa-xã hội, bộ tranh phản ánh văn hóa mặc và một số khía cạnh phổ quát về triều đình Huế, hay một xã hội An Nam trong thời kỳ đầu tiếp cận nghệ thuật phương Tây.

Nhận xét về công trình nghiên cứu của tác giả Trần Minh Nhựt, TS Trần Đức Sơn cho rằng, thông qua phân tích mỹ thuật học, tác giả đã nêu được những đặc trưng thẩm mỹ của các tác phẩm minh họa trong bộ tranh, đồng thời chứng minh được những ảnh hưởng của nghệ thuật phương Tây trên bộ tranh này. Công trình nghiên cứu góp phần làm nổi bật các giá trị của bộ tranh minh họa trang phục cung đình thời Nguyễn, được tác giả khảo cứu kỹ lưỡng và đánh giá qua các khía cạnh mỹ thuật, lịch sử, văn hóa-xã hội.

Trải qua hành trình hơn 120 năm ra đời và lưu lạc xứ người, giá trị của bộ tranh minh họa trang phục cung đình Huế "Grande Tenue de la Cour d’Annam" của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân và những đóng góp của người họa sĩ tài hoa này cho dòng nghệ thuật minh họa Việt Nam, cuối cùng cũng được hậu thế biết đến, được nghiên cứu bài bản và công phu, được thưởng lãm và đặt ở vị trí quan trọng trong lịch sử trang phục Việt Nam.

Cuốn sách phù hợp với mọi đối tượng độc giả quan tâm đến văn hóa, lịch sử, nghệ thuật nước Việt, chuyên sâu hơn là đội ngũ các giảng viên, sinh viên, nhà nghiên cứu/phê bình mỹ thuật, lịch sử trang phục…

Thưởng thức tổng thể bộ tranh “Grande Tenue de la Cour d’Annam” của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân, chúng tôi không khỏi kinh ngạc với sự tài hoa, điệu nghệ, kỹ thuật vẽ tranh vô cùng ấn tượng của họa sĩ. Các loại Lễ phục, Triều phục được miêu tả rất chi tiết, công phu với những nét vẽ uyển chuyển.

Trong cuốn sách “Nghệ thuật minh họa áo mũ thời Nguyễn đầu thế kỷ XX – Khảo cứu từ bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annam” của Nguyễn Văn Nhân, tác giả Trần Minh Nhựt đã khéo léo khai thác các giá trị hình thức và phương pháp tạo hình hội họa của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân.

Nghiên cứu về nghệ thuật minh họa áo mũ, tác giả thực hiện theo hướng tiếp cận lý thuyết mỹ thuật nhằm đưa ra các luận điểm khoa học có cơ sở rõ ràng, thực tiễn. Đồng thời, những bức ảnh chụp bộ tranh gốc là một tài sản quý giá cho công trình này, mà theo chúng tôi, đây là một công trình đáng tự hào. Sau 120 năm ra đời và lưu lạc, bộ tranh minh họa trang phục cung đình Huế được vẽ bởi một họa sĩ người Việt, nay cũng được nghiên cứu bởi một học giả người Việt. (Ban Chủ nhiệm Khoa Thiết kế – Nghệ thuật, Trường Đại học Hoa Sen)