Làm gì để bảo tồn nhà cổ Tiên Yên?

Phố cổ Tiên Yên mang vẻ đẹp cổ kính, trầm mặc bởi hệ thống nhà cổ, theo lối kiến trúc của người Hoa, được xây dựng từ những năm đầu thế kỷ XX và hệ thống nhà kiến trúc Pháp cổ cùng với công trình kiến trúc của người Việt xưa.

Thị trấn Tiên Yên xưa được quy hoạch theo ô bàn cờ, phố không có vỉa hè với hệ thống nhà ở thường theo cấu trúc nhà ống, hai tầng, mái ngói đất nung lợp theo kiểu âm dương. Tường nhà được xây bằng đá hoặc gạch, vôi, đất đỏ, cát, tường dày khoảng 40cm. Trần nhà làm bằng gỗ. Hai tầng nhà nối với nhau bằng một chiếc cầu thang gỗ nhỏ và có một ban công nhỏ phía ngoài. Nhà thường thấp hơn mặt đường, đều không có vỉa hè, mái hiên đều rất ngắn, bước một bước từ nhà là ra ngay đường. 

Đặc biệt, mỗi căn nhà đều có một khoảng giếng trời ở sân sau để đón gió và ánh sáng tự nhiên. Nhờ đó, nhà rất thoáng khí, mát về mùa hè, ấm áp về mùa đông, ánh sáng chan hoà, phù hợp với cuộc sống khó khăn của người dân trước đây khi chưa có điện lưới. Nhà cổ Tiên Yên khiến nhiều người đến đây dễ có sự hình dung so sánh với phố cổ Hội An (Quảng Nam). Phố cổ Tiên Yên giống Hội An ở chỗ đều có những dãy phố nhà ống, nằm bên cạnh dòng sông uốn lượn. 

Các công trình nhà kiến trúc Pháp cũng tập trung ở khu vực thị trấn Tiên Yên ngày nay. Dãy nhà kiến trúc Pháp trên Đồn Cao có chiều dài 25m, rộng 15m, nhiều cửa và cửa sổ. Dãy nhà bệnh viện Pháp cũ gắn liền với di tích lịch sử Khe Tù, quy mô gồm 3 dãy nhà nằm ngang sát với quốc lộ 18A. Toà nhà kiểm lâm Pháp nay đang được Huyện uỷ Tiên Yên sử dụng nằm trên một ngọn đồi thấp, nhìn thẳng ra sông Tiên Yên. Các công trình nhà kiến trúc Pháp đều có các hoạ tiết trang trí bằng thép uốn, đắp nổi bằng xi măng và hệ thống cửa vòm khác biệt với những kiến trúc khác.

Như vậy, phố cổ Tiên Yên là bức tranh kiến trúc đa dạng, sự giao thoa giữa 2 nền văn hóa phương Đông và phương Tây. Đó là các công trình của người Pháp như: Nhà thờ ở phố Thống Nhất, nhà kiểm lâm, biệt thự, đồn bốt, bệnh viện, nhà tù, hay những ngôi nhà, đình, chùa của người Hoa còn sót lại. Ở thị trấn còn có công trình kiến trúc của người Việt như chùa Linh Quang có cách đây hơn 150 năm, ở phố Đông Tiến.

Hiện tại chỉ còn 2 phố Hòa Bình và Quang Trung giữ được những ngôi nhà cổ, nhưng đều bị lọt thỏm giữa những căn nhà mới. Chị Dương Thị Hậu, Phó trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Tiên Yên, cho biết: Theo thống kê, hiện nay trên địa bàn huyện Tiên Yên có 27 căn nhà cổ có tuổi đời từ 70 đến 100 năm, lưu giữ những nét văn hóa đậm nét của Tiên Yên gắn với hoạt động của phố đi bộ, sản phẩm du lịch độc đáo trên địa bàn. Phố cổ Tiên Yên đã được bảo tồn, gìn giữ và tái hiện sinh động qua hoạt động của phố đi bộ Tiên Yên.

Hiện nay, nhiều nhà đã bị xuống cấp không còn giữ nguyên dáng vẻ ban đầu. Hệ thống nhà này đang dần được thay thế bằng những ngôi nhà cao tầng, kiến trúc hiện đại, phù hợp với nhu cầu sử dụng của gia chủ. 

Câu chuyện khôi phục cả khu phố cổ gần như không thể, chỉ việc trùng tu một số ngôi nhà cổ cũng rất tốn kém. Muốn có kinh phí, điều kiện cần là phải lập hồ sơ xin được công nhận di tích. Việc này rất mất thời gian trong khi các ngôi nhà cổ đều xuống cấp từng ngày; không gian sinh hoạt của các gia đình thì đang cần mở rộng. Hơn nữa, khó mà coi nhà của dân đang sinh hoạt là di tích vì di tích là đối tượng của bảo tồn nguyên trạng, mọi sự trùng tu nhằm mục đích bảo lưu cái gốc, không thể bị thay thế. Thực tế, nhà cổ phố cổ vẫn đang vận động, đang phát triển, người dân vẫn cần không gian để sinh hoạt với cuộc sống hiện đại.

Hiện nay, kinh phí eo hẹp là khó khăn lớn để bảo tồn nhà cổ. Người dân chỉ muốn xây mới vừa tiện lợi, rộng rãi lại vừa rẻ hơn. Vì vậy, việc tạo điều kiện cho người dân vay vốn ưu đãi phục vụ việc tu bổ là cách thiết thực giúp họ lấy di sản nuôi di sản. Hướng tới lợi ích lâu dài, tỉnh Quảng Nam đã tạm ứng ngân sách cho các tập thể, cá nhân trên địa bàn thành phố Hội An vay để tu bổ những nhà có nguy cơ sụp đổ. Kinh nghiệm từ Hội An có thể là một gợi ý cho Tiên Yên.

Không thể bảo tồn tất cả các ngôi nhà cổ thì có thể lựa chọn những ngôi nhà điển hình để Nhà nước bỏ kinh phí mua lại rồi tiến hành trùng tu. Sau đó, huyện cho một số cá nhân thuê lại với những điều khoản chặt chẽ về gìn giữ, bảo tồn nguyên trạng trong hợp đồng. Chị Dương Thị Hậu cho hay, Phòng Văn hóa - Thông tin cũng đã tham mưu cho UBND huyện xây dựng đề án bảo tồn nhà cổ Tiên Yên, huy động nguồn kinh phí để bảo tồn những căn nhà cổ lưu giữ những đặc trưng của Tiên Yên, ngã ba miền Đông Bắc.

Thời gian và quá trình đô thị hoá đã khiến phố cổ Tiên Yên đang bị mai một dần. Do đó, trong thời gian tới, để đưa những công trình nhà cổ vào phát triển du lịch, huyện Tiên Yên cần sớm có những giải pháp cụ thể để bảo tồn, phát huy tốt giá trị của những công trình này.