Trò chơi dân gian - “Chất keo” gắn kết cộng đồng

Văn hóa đồng bào các dân tộc Quảng Ninh giống như một bức tranh đa sắc mà mỗi độ Tết đến Xuân về, những gam màu ấy lại càng rực rỡ bởi được thể hiện tại những lễ hội truyền thống, những trò chơi dân gian, môn thể thao dân tộc. Thông qua việc tổ chức các hoạt động trò chơi, các môn thể thao vui tươi, lành mạnh đã thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân và du khách tham gia giao lưu, qua đó góp phần quan trọng bảo tồn, phát huy và giới thiệu, quảng bá những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc.

Đậm đà bản sắc vùng, miền

Trò chơi dân gian có nhiều thể loại phù hợp với sở thích nhiều lứa tuổi. Mỗi trò chơi có một quy luật riêng, mang những sắc thái khác nhau, vừa rèn luyện thể lực, sự nhanh nhẹn, khéo léo vừa phát huy tinh thần đoàn kết, tôn trọng kỷ luật, tinh thần thượng võ và cũng là “chất keo” gắn kết cộng đồng...

Đến với những khu vực đồng bằng phía Tây của tỉnh Quảng Ninh trải dài từ TX Đông Triều, TP Uông Bí đến TX Quảng Yên, chúng tôi được cảm nhận và tham gia các trò chơi dân gian mang đậm bản sắc và văn hóa của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Không khí Tết Việt xưa cũng được tái hiện sống động với những trò chơi độc đáo như: Chơi pháo đất, đẩy gậy, kéo co, chơi cờ tướng...

Tại TX Quảng Yên, trong Lễ hội Tiên Công (mùng 7 tháng Giêng) thường có các trò “bịt mắt đập niêu”. Trò chơi này khá đơn giản, người chơi bịt mắt bằng dải lụa đỏ, tay cầm gậy nếu đập trúng niêu đất là thắng cuộc. Ngoài ra, còn có chọi gà, đấu vật, kéo co, đánh đu. Những năm gần đây, Lễ hội Tiên Công còn có thêm trò tổ tôm điếm. Đây là trò chơi dân gian không chỉ mang tính giải trí, trí tuệ mà còn hàm chứa cả chất văn nghệ bởi sự vận dụng, huy động của lượng từ ngữ bằng thơ, ca dao, hò vè, khúc hát... với nội dung rất phong phú.

Tổ tôm điếm hình thức có 5 điếm, giống như cái chòi. Khi thi đấu, mỗi điếm cử ra một người chia bài và phát bài, một trung quân giám sát bài, trọng tài điều khiển thi đấu rất công bằng, giữ đúng luật, theo đúng nội dung. Hiệu trống và cờ hiệu trong thi đấu tổ tôm điếm rất quan trọng, các điếm bạn và người tham dự chỉ cần nghe tiếng trống và cờ hiệu là biết tình hình đường đi nước bước của ván bài, hoặc biết kết quả bài. Trung quân vừa giám sát bài, điều khiển thi đấu, vừa vận dụng thơ ca giới thiệu từng cây bài.

Nếu như ở vùng đồng bằng thì các trò chơi dân gian phổ biến như đánh cờ, thổi cơm, thì người miền núi lại có nhiều trò chơi khác như nhảy sạp, đi cà kheo hay đánh đu. Tại Bình Liêu, với sắc màu đa dạng của đồng bào dân tộc thiểu số, các trò chơi dân gian cũng mang đậm dấu ấn văn hóa các dân tộc Tày, Dao, Sán Chỉ. Hằng năm, vào các dịp lễ hội đình Lục Nà (ngày 16-17 tháng Giêng), hội Soóng cọ (ngày 16/3 Âm lịch), ngày Kiêng gió (4/4 Âm lịch), ngoài phần lễ, việc tham gia thi đấu, giao lưu, khoe tài với các trò chơi dân gian, các môn thể thao dân tộc trong phần hội luôn được bà con hào hứng đón đợi. Các trò chơi dân gian, các môn thể thao dân tộc như: Đẩy gậy, bắn nỏ, kéo co, bịt mắt bắt vịt, đi cà kheo, ném còn, đánh quay... thường được tổ chức xuyên suốt những ngày diễn ra lễ hội tạo không khí vui tươi, sôi nổi. Qua thời gian, sự giao thoa văn hóa, sự sáng tạo của cộng đồng, các trò chơi cũng có những sự thay đổi trong cách thức tổ chức, hình thức thực hiện, luật chơi song hầu hết đều vẫn thể hiện tính tập thể, đoàn kết, sự khéo léo của người chơi.

Được biết, ngay khi xong vụ Thu Đông, người dân đã háo hức chuẩn bị cho mùa lễ hội. Nhiều hội, nhóm tập trung ở nhà văn hóa thôn xã, nhà sinh hoạt cộng đồng để luyện tập các trò chơi dân gian, môn thể thao dân tộc như đẩy gậy, ném còn, bắn nỏ... để tranh tài với các đội khác trong xã. Các môn như: Đẩy gậy, bắn nỏ vốn dành cho nam giới nay cũng được chị em chơi rất thành thạo và sôi nổi. Các trò chơi dân gian thường không quá khó, dụng cụ cũng rất đơn giản, người dân có thể tự làm ra từ những vật liệu dễ kiếm nên hầu hết ai cũng tham gia được.

Theo ông Mạc Ngọc Điệp, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Bình Liêu, các trò chơi dân gian trong lễ hội thể hiện nét văn hóa đặc trưng của các dân tộc trên địa bàn. Đồng thời, tạo sân chơi văn hóa, thể thao lành mạnh, góp phần xây dựng nếp sống văn minh trong cộng đồng. Thông qua việc tổ chức thi đấu các trò chơi, môn thể thao truyền thống còn phát hiện được nhiều nhân tố có năng khiếu để chọn vào đội tuyển của huyện tham gia Hội thi thể thao các dân tộc thiểu số tỉnh, Đại hội Thể dục thể thao tỉnh...

Hiện, các trò chơi dân gian có giá trị lịch sử văn hóa, khoa học truyền qua các thế hệ đã có nhiều biến thể để phù hợp hơn với đời sống xã hội. Đây là một phần không thể thiếu trong ký ức tuổi thơ của rất nhiều thế hệ người Việt, tạo sợi dây gắn kết giữa các thế hệ cộng đồng người Việt.

Bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống

Trong thời đại công nghệ thông tin bùng nổ, nhiều loại hình giải trí hiện đại xuất hiện, nhưng các trò chơi dân gian, các môn thể thao dân tộc vẫn luôn có sức hấp dẫn riêng, là nét đẹp văn hóa trong các lễ hội truyền thống, nhằm góp phần nâng cao thể chất, giáo dục ý thức gìn giữ bản sắc, truyền thống văn hóa dân tộc cho thế hệ trẻ. Thời gian qua, các sở, ngành, địa phương trong tỉnh luôn quan tâm thực hiện nghiêm túc, hiệu quả công tác gìn giữ và phát triển các trò chơi dân gian và các môn thể thao dân tộc thông qua việc duy trì tổ chức các lễ hội truyền thống; đưa vào các hội thi thể thao; xây dựng, hoàn thiện hệ thống thiết chế văn hóa thể thao tạo địa điểm sinh hoạt, vui chơi cho người dân.

Để bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống, từ nhiều năm nay, tỉnh Quảng Ninh đã quan tâm chỉ đạo các địa phương tích cực triển khai các dự án, đề án về nghiên cứu, phục dựng, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Nghị quyết Đại hội XV của Đảng bộ tỉnh tiếp tục nhấn mạnh phát triển văn hóa, con người, xây dựng nền văn hóa giàu bản sắc Quảng Ninh, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa... là một trong các nhiệm vụ trọng tâm và một trong ba khâu đột phá trong nhiệm kỳ 2020-2025. Trên cơ sở đó, Sở Văn hoá - Thể thao, Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh, Hội Văn nghệ dân gian và các địa phương đã tích cực thực hiện khảo cứu, sưu tầm, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa vùng dân tộc thiểu số từ văn học, văn nghệ, trò chơi dân gian đến phong tục tập quán, lễ hội, nghề thủ công truyền thống...

UBND tỉnh đã phê duyệt và chỉ đạo triển khai Đề án “Bảo tồn, khôi phục và phát huy các môn thể thao dân tộc giai đoạn 2020-2025, định hướng đến 2030”. Qua đây, tiếp tục phát huy thế mạnh, huy động mạnh mẽ sự vào cuộc của các tầng lớp nhân dân tham gia giữ gìn các nét đẹp văn hóa truyền thống, giá trị bản sắc văn hóa của dân tộc, góp phần xây dựng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” ngày càng đi vào chiều sâu, thiết thực. 

Hiện, Quảng Ninh sở hữu hơn 600 di sản văn hoá vật thể là những đình, đền, chùa, miếu, nhà thờ họ. Tỉnh cũng được biết đến là địa phương lưu giữ hàng ngàn hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể là những phong tục, tập quán, trò chơi dân gian, lễ hội của hơn 20 dân tộc. Những năm gần đây, với sự quan tâm của Trung ương, của tỉnh, các địa phương, đoàn thể, người dân trong tỉnh, nhiều di tích đình, chùa, đền, miếu trong tỉnh được trùng tu, tôn tạo; nhiều lễ hội truyền thống được quan tâm bảo tồn.

Có những lễ hội đã mai một ngót nửa thế kỷ dần dần đã được phục hồi như: Lễ hội Xuống đồng của xã Phong Cốc (Quảng Yên), Lễ hội đình Lục Nà, xã Lục Hồn (Bình Liêu) đã tìm lại được sức sống trong đời sống người dân địa phương. Nếu nói rằng lễ hội (hội đình, hội chùa, hội làng...) mang bản sắc văn hoá của cộng đồng địa phương thì trò chơi dân gian chính là điểm nhấn của lễ hội đó. Thường các trò chơi dân gian được tổ chức vào dịp lễ hội đầu xuân, các trò chơi dân gian không chỉ mang tính giải trí, tạo tiếng cười, sự phấn khích... trong những ngày đón Tết cổ truyền của dân tộc, trước khi mọi người bước vào mùa vụ lao động sản xuất mà còn thể hiện trí tuệ, mong ước của cá nhân, gia đình và cộng đồng vào một năm mới mưa thuận, gió hoà, mùa màng bội thu.

Bên cạnh đó, tỉnh Quảng Ninh đã dành nhiều nguồn lực, đầu tư hệ thống thiết chế văn hóa đồng bộ vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Nhiều nhà văn hoá xã được đầu tư xây dựng quy mô từ ngân sách tỉnh hay ủng hộ từ các doanh nghiệp, như: Khu bảo tồn văn hoá người Dao ở xã Bằng Cả (TP Hạ Long), Nhà văn hoá xã Đại Dực, khu bảo tồn văn hoá dân tộc Tày ở thôn Đồng Đình, xã Phong Dụ (huyện Tiên Yên), Nhà văn hoá xã Lục Hồn (huyện Bình Liêu)... Đây là những điều kiện quan trọng để các lễ hội văn hoá, các câu lạc bộ văn hoá, văn nghệ, những tín ngưỡng, diễn xướng dân gian của đồng bào các dân tộc được tổ chức, hoạt động trình diễn, truyền dạy.

Từ sự quan tâm của tỉnh và thông qua các lễ hội, các hoạt động văn hoá, thể thao, đồng bào các dân tộc trong tỉnh đã nhận thức rõ hơn giá trị văn hoá của dân tộc mình để từ đó có trách nhiệm gìn giữ, truyền dạy cho con cháu văn hoá truyền thống từ trang phục, ẩm thực, tín ngưỡng, diễn xướng, tri thức dân gian... Đặc biệt, là đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh đã nhận thức được vai trò quan trọng của các giá trị văn hoá truyền thống trong phát triển kinh tế nhất là du lịch, góp phần nâng cao đời sống nhân dân, xoá nghèo bền vững cũng như bảo vệ, giữ vững chủ quyền lãnh thổ của Tổ quốc.