Vì sao số ca Covid-19 tử vong ở châu Phi rất thấp?

Tại thị trấn Kamakwie, Sierra Leone, người dân không còn sợ Covid-19. Trung tâm ứng phó dịch bệnh địa phương chỉ ghi nhận 11 ca dương tính kể từ khi đại dịch bắt đầu, không có trường hợp nào tử vong. Cánh cửa vào khu cách ly Covid-19 bị đóng chặt, cỏ dại mọc um tùm. Người dân hứng khởi tổ chức đám cưới, thi đấu bóng đá, xem hòa nhạc mà không sử dụng khẩu trang.

Sierra Leone, quốc gia 8 triệu người trên bờ biển Tây Phi, dường như là vùng đất miễn nhiễm Covid-19. Ngoài ra, thống kê cuối năm 2021 của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy số ca tử vong ở châu Phi chỉ chiếm 3% tổng số ca tử vong toàn cầu, trong khi tỷ lệ tử vong ở châu Mỹ và châu Âu lần lượt là 46% và 29%.

Nguyên nhân virus bỏ qua phần lớn châu Phi cận Sahara trở thành bí ẩn lớn nhất của đại dịch đối với giới chuyên môn. Một số cho rằng khu vực này không đủ năng lực để thống kê toàn bộ toàn bộ số người chết vì Covid. Số khác thực sự tin rằng nCoV ít ảnh hưởng đến châu Phi, song chưa rõ lý do.

Austin Demby, Bộ trưởng Y tế Sierra Leone, cho biết lời giải của những câu hỏi này có ý nghĩa lớn đối với cộng đồng. Theo đó, quan điểm Covid-19 không phải mối đe dọa lớn ở châu Phi làm dấy lên tranh cãi, rằng việc thúc đẩy tiêm chủng cho 70% dân số khu vực này có thực sự cần thiết, bởi tỷ lệ tử vong do các mầm bệnh khác dường như cao hơn nhiều.

Trong những tháng đầu đại dịch, các chuyên gia lo sợ virus làm sụp đổ hệ thống y tế ở các nước thu nhập thấp như Sierra Leone. Tại đây, tỷ lệ bác sĩ là ba trên mỗi 100.000 dân, theo WHO. Tỷ lệ mắc sốt rét, HIV, lao và suy dinh dưỡng được coi là nguyên nhân chính dẫn đến thảm họa.

Tuy nhiên, trái với suy đoán của các nhà khoa học, đợt bùng phát Covid-19 đầu tiên trên thế giới có tác động tương đối nhỏ với châu Phi. Biến chủng Beta Delta và Omicron đã lây nhiễm ở Nam Phi, song phần còn lại lục địa không ghi nhận quá nhiều ca tử vong.

Trong khi đó, nghiên cứu năm 2022 cho thấy Covid-19 đã lưu hành mạnh mẽ ở khu vực này. Sau khi kiểm tra mẫu máu, các nhà khoa học chỉ ra rằng hai phần ba dân số tại đây có kháng thể với virus. Vì chỉ 14% dân số đã tiêm vaccine, kháng thể chủ yếu đến từ nhiễm bệnh tự nhiên.

Một phân tích khác của WHO phát hiện 65% người dân châu Phi đã nhiễm bệnh vào quý 3/2021, tỷ lệ cao hơn nhiều nơi trên thế giới. Ở thời điểm thu thập dữ liệu, chỉ 4% dân số châu Phi được tiêm chủng.

Với các kết quả trên, giới chuyên gia kết luận Covid-19 đã càn quét qua châu Phi. Câu hỏi tiếp theo liệu tỷ lệ tử vong do Covid-19 ở châu Phi có thực sự thấp?

Một số chuyên gia cho biết đây là lục địa có dân số trẻ. Độ tuổi trung bình người dân là 19, thấp hơn so với 43 tại châu Âu và 38 ở Mỹ. Gần hai phần ba dân số châu Phi Sahara dưới 25 tuổi, chỉ 3% từ 65 tuổi trở lên. Như vậy, người dân thường không có nhiều bệnh nền như tim mạch, tiểu đường, bệnh hô hấp mạn tính và ung thư - vốn là các yếu tố làm tăng nguy cơ tử vong nếu mắc Covid-19. Người trẻ tuổi nhiễm virus hầu hết không có triệu chứng. Đây có thể là nguyên nhân khiến số ca nhiễm được báo cáo thấp.

Giả thuyết khác là nhiệt độ của khu vực châu Phi và việc người dân chủ yếu hoạt động ngoài trời làm giảm nguy cơ lây nhiễm. Mật độ dân cư thấp ở nhiều khu vực, cơ sở hạ tầng giao thông công cộng hạn chế làm giảm khả năng tiếp xúc gần. Bên cạnh đó, việc lây nhiễm các mầm bệnh khác như Ebola phần nào củng cố hệ miễn dịch của người dân.

Tuy nhiên, kể từ khi Covid-19 tấn công Nam Á và Đông Nam Á vào năm ngoái, những quan điểm này trở nên thiếu thuyết phục. Ấn Độ có dân số trẻ và nền nhiệt tương đối cao. Tỷ lệ lây nhiễm sốt rét và các mầm bệnh từ virus corona khác tại đây cũng lớn. Tuy nhiên, quốc gia đã trải qua đợt sóng Delta thảm khốc, gây tử vong cho ít nhất 400.000 người.

Trong khi đó, nhiều nhà khoa học cho rằng châu Phi không thống kê đủ số ca nhiễm, tử vong thực tế. Hầu hết các nền tảng theo dõi Covid-19 toàn cầu không ghi nhận ca nhiễm nào ở Sierra Leone. Một dự án nghiên cứu Đại học Njala phát hiện 78% dân số nước này có kháng thể với virus. Tuy nhiên, Sierra Leone chỉ ghi nhận 125 ca tử vong vì Covid-19 kể từ đầu đại dịch.

Hầu hết người dân qua đời tại nhà, thay vì bệnh viện. Nhiều ca tử vong không được báo cáo với chính phủ. Tình trạng này phổ biến ở khu vực châu Phi cận Sahara. Cuộc khảo sát gần đây của Ủy ban Kinh tế Liên Hợp Quốc về châu Phi cho thấy các hệ thống chỉ ghi nhận khoảng một phần ba số ca tử vong thực tế.

Dữ liệu tại Nam Phi cho thấy kể từ tháng 5/2020 đến tháng 9/2021, nước này ghi nhận thêm khoảng 250.000 ca tử vong vì nguyên nhân tự nhiên. Nhiều nhà khoa học cho rằng Covid-19 chính là thủ phạm cho con số này.

Tiến sĩ Lawrence Mwananyanda, chuyên gia dịch tễ Đại học Boston, cố vấn đặc biệt của Tổng thống Zambia, cho rằng dịch bệnh tác động tại nước này với quy mô tương đương Nam Phi. Tuy nhiên, số ca tử vong ở đây không nhiều. Quốc gia 18 triệu dân báo cáo 4.000 người chết vì Covid-19.

Ông chỉ ra rằng trong làn sóng Delta, 87% thi thể trong nhà xác bệnh viện đã mắc Covid-19. Song trước đó họ không được ghi nhận là ca nhiễm chính thức.

Dù tỷ lệ tử vong ở châu Phi thấp kỳ lạ, nhiều chuyên gia cảnh báo Covid-19 khó lường, lục địa không nên chủ quan. Trì hoãn tiêm chủng cho người châu Phi cận Sahara có thể dẫn đến thảm kịch.

"Chúng ta không thể tự mãn rằng châu Phi sẽ tránh được vết xe đổ của Ấn Độ", tiến sĩ Prabhat Jha, người đứng đầu Trung tâm Nghiên cứu Y tế Toàn cầu, nhận định.

Ông tin vào viễn cảnh biến chủng mới, khả năng lây nhiễm cao như Omicron sẽ xuất hiện nhưng gây tử vong nhiều hơn Delta.