Vượt lên khói lửa chiến tranh và khó khăn thời bao cấp

Dù trong bom đạn chiến tranh hay giữa những năm tháng bao cấp thiếu thốn, báo chí Quảng Ninh vẫn luôn kiên cường giữ vững “mạch thông tin”, trở thành tiếng nói trung thực, kịp thời của Đảng bộ và nhân dân Vùng mỏ. Không quản hiểm nguy, thiếu thốn, lớp lớp nhà báo vẫn bám sát cơ sở để phản ánh trung thực hơi thở cuộc sống, cổ vũ tinh thần sản xuất và chiến đấu, kịp thời thông tin những chủ trương, định hướng của Đảng, Nhà nước tới nhân dân. Những tờ báo in thủ công trên giấy sáp, những dòng tin viết vội trong ánh đèn dầu, đã trở thành biểu tượng của một thời làm báo bằng lòng yêu nghề và trách nhiệm với quê hương. Chính từ gian khó ấy, báo chí Quảng Ninh đã hun đúc nên bản lĩnh, góp phần viết nên trang sử vẻ vang của vùng than đất lửa, đồng hành cùng sự nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương.

Những ký ức không thể nào quên

Những năm tháng chiến tranh ác liệt hay thời kỳ bao cấp, các nhà báo ở Quảng Ninh đều thể hiện tinh thần kiên cường, vượt lên mọi khó khăn, thử thách. Mỗi bản tin, tờ báo khi đó không chỉ là nguồn thông tin quan trọng mà còn là ngọn lửa tiếp thêm niềm tin, cổ vũ tinh thần nhân dân sản xuất và chiến đấu.

Trong số các loại hình báo chí bấy giờ, đội ngũ làm báo ở cơ quan Báo Quảng Ninh là một trong những lực lượng luôn đi đầu, như người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận báo chí vô sản.

Hướng tới kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, chúng tôi, lớp nhà báo trẻ có cơ duyên trò chuyện với nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Đỗ Kha, SN 1938 (tên thật là Đỗ Đình Kha), cựu phóng viên Báo Quảng Ninh. Ngày còn trẻ, nhà báo Đỗ Kha không quản ngại xông pha nơi chiến trường. Ông đã có những tháng ngày tác nghiệp tại chiến trường biên giới phía Bắc với tư cách vừa là một nhà báo, vừa là một nghệ sĩ nhiếp ảnh, ghi lại được những khoảnh khắc đáng nhớ của quân và dân ta trong cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc của Tổ quốc.

Dù đã gần 90 tuổi, song những ký ức về một thời làm báo gian khó vẫn còn vẹn nguyên. Mỗi khi kể về những giai đoạn lịch sử hào hùng của tỉnh và của dân tộc, khi nhớ về quãng thời gian viết báo, chụp ảnh, nhà báo Đỗ Kha đều rất xúc động. Nhà báo Đỗ Kha nhớ lại: Làm báo thời chiến gặp rất nhiều khó khăn. Phóng viên lúc đó thiếu phương tiện đi lại, thiếu phương tiện tác nghiệp rồi khi máy bay giặc đánh bom, chúng tôi phải đi sơ tán liên tục. Những ngày địch ném bom rải thảm B52 vào thủ đô Hà Nội, TP Hải Phòng và một số thành phố lớn, rồi ném bom hủy diệt khu mỏ, bắn phá vào một số trận địa của ta, trong đó có trận địa pháo của đại đội tự vệ Đặng Bá Hát và bến phà Bãi Cháy, làm chết và bị thương một số người. Chúng tôi vẫn đi và về các trọng điểm bắn phá, vẫn có đủ tin bài, ảnh, đảm bảo các số báo ra đều đặn. Đó cũng là sức ép không nhỏ trong hoàn cảnh thời chiến đầy rẫy hiểm nguy và khó khăn cho mỗi phóng viên, cán bộ biên tập.

Nhà báo Đỗ Kha kể thêm, có thời điểm phải rút gọn báo, thậm chí thành bản tin nhỏ, vẫn cứ phải ra được báo, truyền đạt được thông tin chỉ đạo của tỉnh, cùng các tin, bài phản ánh không khí chiến đấu, chiến thắng của quân và dân ở cả hai chiến trường Nam, Bắc. Khi tòa soạn báo ở Hòn Gai và sau này khi đã sơ tán vào Hoành Bồ, cơ quan vẫn phải đặt nhờ phòng làm ảnh ở hang Bưu Điện sơ tán dưới chân núi Bài Thơ, vì ở đấy còn nhờ được điện máy nổ. Nhờ đó, không những báo không phải ngừng số nào mà ảnh báo vẫn có đều đặn. Chỉ đến khi phòng in phóng ảnh bị trúng bom và anh Hồng Phước, phóng viên ảnh bị thương, việc in phóng ảnh ở dưới chân núi Bài Thơ mới chấm dứt. Nhưng tòa soạn vẫn có một nguồn ảnh dự trữ gọi là ảnh "lương khô".

Thời kỳ chiến tranh và bao cấp, giống như những phóng viên Báo Quảng Ninh, những nhà báo của Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh cũng trải qua một hành trình đầy ắp đam mê, đoàn kết, tinh thần làm việc với nhiệt huyết bừng bừng sức trẻ. Tinh thần cầu thị, nỗ lực luôn đặt lên hàng đầu.

Nhà báo Trương Quang Vinh (SN 1946) về công tác tại Đài Phát thanh Quảng Ninh từ năm 1974, sau này đảm nhận vị trí Phó Giám đốc Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh (1993 đến năm 2006). Đối với ông, sự vất vả có được từ trong gian khó, nay trở thành niềm tự hào lớn lao mà không phải ai cũng có được. Trong suốt quá trình công tác tại Đài, nhà báo Trương Quang Vinh đã cùng đồng nghiệp đảm bảo cho hệ thống phát thanh của tỉnh hoạt động thông suốt, hoàn thành nhiệm vụ chính trị được giao. Dù đường đi cách trở, điều kiện thiếu thốn trăm bề, ông vẫn liên tục tham gia các chuyến công tác miền Đông, tới tận cửa khẩu Móng Cái bằng đường thủy, thậm chí là bằng xe đạp để lắp đặt, kiểm tra, sửa chữa thiết bị cho các trạm đài phát sóng FM.

Nhà báo Trương Quang Vinh chia sẻ: Thời điểm Quảng Ninh trở thành tỉnh đầu tiên của miền Bắc phát sóng truyền hình vào năm 1983, tôi là một trong 5 người đầu tiên được cử vào TP Hồ Chí Minh học làm truyền hình chuyên nghiệp. Những kiến thức mới này đã góp phần giúp cho việc sản xuất tin, bài truyền hình của nhà Đài nhanh chóng đi vào nền nếp, từng bước nâng cao chất lượng.

Không nề nguy hiểm, vượt mọi khó khăn, thiếu thốn

Quảng Ninh có bề dày truyền thống báo chí cách mạng. Thuở ban đầu, người viết báo, in báo, phát hành là một. Đó là những chiến sĩ hoạt động cách mạng bí mật, việc làm báo lại càng bí mật. Nhận rõ báo chí là phương tiện tuyên truyền vận động cách mạng hiệu quả, sâu rộng, các nhà báo thời ấy không nề nguy hiểm, vượt mọi khó khăn, thiếu thốn, đã làm được tờ Báo Than quý giá, dù hình thức rất thô sơ.

Nhà báo thời ấy chẳng ai được học hành, trau dồi về nghiệp vụ, phải vừa làm báo vừa dạy chữ để thêm người biết đọc chữ, đọc báo. Cũng có những chiến sĩ cách mạng đến vùng này vô sản hóa, họ nguyên là sinh viên, học sinh, là trí thức, đã viết báo bằng chữ Việt và chữ Pháp gửi đăng các tờ báo công khai trong Nam ngoài Bắc, nhưng phải giấu biệt tên và chẳng dám nghĩ đến nhuận bút. Như tác giả bài báo tố cáo cảnh khổ cực của chị em lao động nữ ở mỏ Kế Bào đăng trên Phụ nữ Tân văn, ký tên là Nguyễn Thị Hồng, đã để lại tấm gương sáng mà các nhà báo sau này vẫn nhắc nhở.

Tới thời kháng chiến 10 năm chống Pháp, giữa rừng sâu, các tờ tin kháng chiến cũng ra đời trong điều kiện muôn vàn khó khăn, thiếu thốn. Chưa thể có các nhà báo chuyên nghiệp mà người làm bản tin vẫn là các cán bộ thông tin, tuyên truyền.

Phải đến sau ngày Khu mỏ giải phóng, với Tờ Vùng Mỏ của Công đoàn Mỏ, tháng 8/1955, ba bốn anh em, cũng vốn là cán bộ tuyên huấn của Công đoàn, có chút vốn văn hóa, chữ nghĩa được giao nhiệm vụ làm báo rồi từ đây thành nghiệp báo suốt đời, trở thành những nhà báo chuyên nghiệp đầu tiên trên vùng đất Đông Bắc. Cũng từ đó mới có các từ, các khái niệm gắn với các chức danh: Chủ nhiệm thư ký tòa soạn, phóng viên.

Đầu năm 1960, Báo Vùng Mỏ xin từ lớp báo chí Trường Đại học Nhân dân được 8 người, sau đó thêm một số anh chị em từ Trường Tuyên giáo Trung ương về. Đến cuối năm 1960, báo Vùng mỏ đã có 15 người, cả chủ nhiệm, phóng viên. Ở Hải Ninh, năm 1960, ngoài chủ nhiệm có 4 phóng viên, trong đó có 2 người làm báo chữ Việt còn 2 người dịch sang báo chữ Hán. Cũng trong phòng thông tin tuyên truyền còn có 2 phát thanh viên, một đọc tiếng Việt, một đọc tiếng Hoa. Như vậy là có 7 nhà báo.

Sau hai tháng tiến hành hợp nhất Báo Vùng Mỏ và Báo Hải Ninh, ngày 2/1/1964, Báo Quảng Ninh ra số đầu tiên, trực thuộc Tỉnh ủy, lúc đầu đồng chí Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy kiêm chủ nhiệm. Trực tiếp lãnh đạo ở cơ quan báo có hai phó chủ nhiệm. Ít lâu sau, Tỉnh ủy ra quyết định cử tổng biên tập chuyên trách và các phó tổng biên tập. Đội ngũ phóng viên cũng được tăng cường.

Những năm tháng kháng chiến chống Mỹ, khi giặc Mỹ dùng máy bay đánh phá miền Bắc, Báo Quảng Ninh đưa ngay tin chiến thắng oanh liệt trận đầu trên đất Quảng Ninh, đăng ngay được ảnh tên phi công đầu tiên bị bắt sống. Sau đó là hai thời kỳ máy bay Mỹ đánh phá ác liệt, cơ quan báo sơ tán vào vùng núi đá Quang Hanh (Cẩm Phả) sau lại chuyển về xã Sơn Dương (Hoành Bồ). Phóng viên đến các vùng bom đạn viết về các điển hình chiến đấu giỏi, sản xuất giỏi. Nhà in báo đặt trong rừng, không có điện phải in máy đạp chân, khổ báo phải thu hẹp từ 79x54 cm xuống 39x54cm, có lúc xuống 39x27cm, số bản in còn 1.000 tờ.

Vượt lên vô vàn khó khăn, báo vẫn ra đều, không ngừng số nào. Các phóng sự nóng bỏng từ Nhà máy điện Uông Bí, Nhà máy cơ khí Cẩm Phả, bến Cửa Ông, phà Bãi Cháy, đảo Ngọc Vừng, xã Nam Hòa, cầu Cầm, trận địa Đặng Bá Hát… đã biểu dương rất kịp thời những chiến công hiển hách. Bên cạnh ngợi ca, Báo Quảng Ninh còn nhiều bài điều tra, vạch trần những con số thiếu trung thực, những vấn đề nóng bỏng trong than.

Sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Báo Quảng Ninh bám sát các nhiệm vụ của Đảng bộ tỉnh, thể hiện bằng các bài viết sinh động. Chuyên mục "Người tốt việc tốt" sau chuyển thành "Người chủ vùng than" được giữ vững. Báo phát hiện những gương sáng như: Tổ xe thanh niên Lê Khắc Vừng, Hiện tượng Mạo Khê tổ chức tốt sản xuất, một loạt hợp tác xã nghề cá và các “tướng cá”, những hợp tác xã nông nghiệp thâm canh giỏi… Khi có chiến tranh biên giới, báo đã biểu dương kịp thời những gương chiến đấu và phục vụ chiến đấu.

Thời kỳ này, báo tiếp tục đấu tranh chống các hiện tượng tiêu cực như: Tham ô quỹ hợp tác xã, tính khống diện tích trồng rừng, bóc ngắn cắn dài trong khai thác than, trù dập người trung thực… được phát hiện với những địa chỉ cụ thể, phần lớn trường hợp đã buộc các cấp quản lý phải xử lý, có giám đốc phải ra tòa.

Các phóng viên ở Báo Quảng Ninh cũng tích cực phê phán các tệ nạn xã hội mê tín dị đoan, đồng thời luôn giới thiệu các sáng tác văn nghệ, thơ, truyện ngắn, kịch ngắn, tranh châm biếm.

Bên cạnh các nhà báo viết, còn có các nhà báo ở đài truyền thanh của tỉnh và của các thị xã. Từ năm 1956, ở 5 thị xã Hòn Gai, Cẩm Phả, Quảng Yên, Tiên Yên, Móng Cái, bắt đầu có đài truyền thanh. Sau khi hợp nhất 2 tỉnh, ngày 1/1/1964, Đài Truyền thanh Quảng Ninh chính thức hoạt động. Các phóng viên, biên tập viên, những nhà báo ở cơ quan báo nói dần tăng lên trên 40 người và năm 1972 tăng lên 50 người khi Đài truyền thanh chuyển thành Đài phát thanh Quảng Ninh sau này. Khi phát sóng truyền hình ngày 2/9/1983, số phóng viên, biên tập viên, phát thanh viên, kỹ thuật viên tăng lên trên 70 người.

Sau chiến tranh, đất nước bước vào thời kỳ bao cấp đầy thử thách. Thiếu thốn trăm bề từ điện, lương thực, giấy mực đến phương tiện tác nghiệp, báo chí Quảng Ninh phải gồng mình tồn tại và phát triển. Không ít phóng viên phải dùng xe đạp để đi hiện trường, ghi âm bằng máy cối nặng hàng chục ký, dựng băng thủ công trong điều kiện ánh sáng yếu. Nhưng trong cái khó ló cái khôn, báo chí khi đó lại gần dân hơn bao giờ hết. Giai đoạn này, báo chí Quảng Ninh đã làm tròn sứ mệnh kép là phản ánh trung thực hiện thực xã hội, đồng thời góp phần ổn định tư tưởng, khơi dậy tinh thần vượt khó vươn lên của nhân dân Vùng mỏ.

Nói tóm lại, trong suốt những năm tháng chiến tranh hay trong thời kỳ bao cấp, đội ngũ báo chí Quảng Ninh có trình độ, phẩm chất vững vàng. Đặc biệt là những năm chiến tranh ác liệt, nhiều nhà báo đã không quản hy sinh gian khổ, dũng cảm bám trụ ở các vùng trọng điểm chiến sự. Bốn người của Đài Quảng Ninh hy sinh trong một trận máy bay Mỹ ném bom hủy diệt Hòn Gai là một ví dụ.

Từ những ngày đầu cầm bút dưới hầm lò đến khi xoay xở làm báo giữa thời bao cấp thiếu thốn đủ bề, báo chí Quảng Ninh đã khẳng định vị thế là “người lính tiên phong” trên mặt trận thông tin. Trong khói lửa chiến tranh hay những năm tháng tem phiếu, tiếng nói của báo chí vẫn vang lên, trung thực, dũng cảm, đầy trách nhiệm. Chính tinh thần ấy đã tạo nên truyền thống báo chí Quảng Ninh kiên cường, gắn bó với nhân dân, không ngừng đổi mới để xứng đáng là nhịp cầu nối liền ý Đảng, lòng dân.

Ngày hôm nay, giữa nhịp sống số hóa và đa phương tiện, nhìn lại hành trình đã qua, những người làm báo hôm nay không chỉ tự hào mà còn trân trọng, gìn giữ và tiếp bước, để báo chí Quảng Ninh mãi là ngọn lửa giữ sáng niềm tin và khát vọng phát triển của vùng đất mỏ anh hùng.