Bài hát then mùa xuân còn vang mãi

Hát then còn gọi là xướng then có nguồn gốc xa xưa từ trong đời sống tinh thần của bà con dân tộc Tày. Nó tồn tại theo hình thức truyền miệng từ đời này sang đời khác.

Biểu diễn then văn nghệ.

Bắt nguồn từ trong cuộc sống lao động, tiếng hát then vang lên với mong ước đời sống an khang thịnh vượng, để quên đi nỗi nhọc nhằn, để gửi trao những tâm tình mỗi khi gặp nhau, hát then để cầu chúc cho nhau những điều tốt lành. Những lúc nông nhàn người Tày cũng hát then để ngợi ca quê hương đất nước, ca ngợi vẻ đẹp con người trong lao động.

Then là loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp gồm: Hát, nhạc, nhảy múa và trang phục nhằm hướng tới mục đích chữa bệnh, giải hạn, cầu tự, cầu phúc lộc và giao duyên. Bên cạnh việc đáp ứng nhu cầu tâm linh, hát then còn đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa văn nghệ và tín ngưỡng trong cuộc sống hàng ngày của người Tày.

Theo tiếng Tày, cái "pang then" từ làn điệu then cổ đã được cấp sắc, được thể hiện qua các nghi lễ "sểnh lảu then" (then cấp sắc), hỷ phúc (then cầu an giải hạn), vàn phúc (then hoàn trả lễ để bà mụ về trời), so bóoc (cầu có con nối dõi) và được thể hiện nhiều vào dịp đầu xuân mới. Bài hát then miêu tả cảnh trẩy hội xuân nên duyên chồng vợ được nghệ nhân Đặng Sàu dịch nghĩa như sau: “Ngày xuân hoa thắm nở bốn phương/ Hoa đào nở hương thơm ong đến/ Được gặp em trò chuyện ngày xuân/ Lòng anh cứ lâng lâng khó tả/  Người người vui rộn rã hỏi thăm/ Lễ hội đình hàng năm tổ chức/ Cầu toàn dân hạnh phúc ấm no/ Giờ đình đã xây to vững chắc/ Tướng Hoàng Cần đánh giặc giúp dân/ Bài hát then mùa xuân còn vang mãi/ Ghi công lao để lại cháu con/ Cao Xiêm - núi Thái Sơn hùng vĩ/ Đình Lục Nà yêu quý đất thiêng/ Ngày mười sáu tháng Giêng khai hội/ Rợp cờ hoa phấp phới niềm vui/ Anh với em cùng chơi hát múa/ Sánh men say chan chứa yêu thương/ Thầm gửi trao vấn vương ý tình/ Tình đôi ta giản dị chờ mong/ Ra Giêng lễ tơ hồng mang đến/ Cho thỏa ước nguyện cùng nhau/ Nồng thắm như trầu cau mãi mãi”.

Then văn nghệ vốn là hình thức ca hát được bắt nguồn từ làn điệu then thực hiện trong các nghi lễ tôn giáo của người Tày. Then văn nghệ được nâng cao và củng cố, có giai điệu, tiết tấu, nhịp phách rõ ràng, khi hát bao giờ cũng kèm theo tính tẩu và chùm xóc nhạc.

Lời hát then là thể thơ thất ngôn, chữ thứ 5 của câu sau vần với chữ thứ 7 câu trước, vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, gọt giũa, vừa là những câu thơ trữ tình, giàu nhạc điệu, vừa là lời khuyên răn, khích lệ, vừa là những kinh nghiệm về đối nhân xử thế... Cho nên khi lắng nghe những lời hát then sẽ chắt lọc được những bài học quý về cuộc sống, về cách ứng xử với thiên nhiên và mọi người xung quanh.

Lời then văn nghệ được các nghệ nhân đặt lời mới, cải tiến nhạc để dễ thực hành trong cuộc sống và biểu diễn trên sân khấu. Nội dung phản ánh sinh hoạt, tình cảm, mang hơi thở cuộc sống của đồng bào gắn liền với thiên nhiên miền núi, phản ánh tinh thần tiến bộ, một lòng theo Đảng, theo Bác Hồ, xây dựng cuộc sống ngày càng ấm no, văn minh. Một số bài then do các nghệ nhân đặt lời. Người đặt lời nhiều nhất là nghệ nhân Ngô Đức Nguyên ở Bình Liêu (hiện đã qua đời). 

Đội hát then của CLB hát then xã Hoành Mô.

Trải qua thăng trầm của lịch sử và thời gian, then vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa của người Tày như một minh chứng cho sức sống và bản sắc văn hóa dân tộc. Ở đâu có người Tày thì ở đó có hát then. Then có sức hút đặc biệt mãnh liệt với người Tày bởi tính chất nghi lễ linh thiêng phù hợp với phong tục tập quán.

Trong những năm gần đây, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, sự hỗ trợ của các cơ quan, ban, ngành và sự nỗ lực đoàn kết của đồng bào dân tộc Tày, công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa các dân tộc thiểu số nói chung, hát then nói riêng đã có những chuyển biến tích cực.

Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác bảo tồn và phát huy giá trị hát then của người Tày cũng còn gặp không ít khó khăn như: Trình độ cán bộ chuyên môn chưa cao, kinh phí duy trì và tổ chức sinh hoạt các câu lạc bộ hát then chưa được chú trọng, chưa có điểm tập luyện, dụng cụ tập luyện còn thiếu .v.v.

Huỳnh Đăng