Câu chuyện của Nguyên Lăng

Quy mô vào diện khiêm tốn nhất, kiến trúc đơn giản nhất lại bị đào phá nghiêm trọng nhất nhưng Nguyên lăng cũng là điểm di tích có cơ hội phục hồi, tôn tạo thuận lợi nhất ở quần thể khu lăng mộ nhà Trần ở Đông Triều. Kết quả này được công bố tại cuộc báo cáo sơ bộ kết quả thăm dò khai quật Nguyên lăng và Phụ Sơn lăng vừa được tổ chức tại Đông Triều đầu tháng 8 vừa qua.

Nguyên lăng là lăng tẩm của Trần Nghệ Tông (1321-1394), con thứ 3 của vua Trần Minh Tông; ông lên ngôi khi đã 50 tuổi nhưng chỉ ở ngôi có 3 năm rồi nhường ngôi. Lăng nằm trọn trên một sườn đồi chạy dài theo hướng Đông Bắc - Tây Nam, nay thuộc khu vườn cây nhà các hộ dân thuộc khu vực Khe Nghệ, thôn Bãi Dài, xã An Sinh, Đông Triều.

Khi các cán bộ nghiên cứu khảo cổ tìm đến thì đáng tiếc là lăng đã bị những kẻ săn tìm của cải đào phá từ những năm 80. Theo bà con kể lại thì đội trộm mộ đã đào sâu xuống huyệt mộ, làm bật lên rất nhiều than tro và gỗ, trong đó có các xúc gỗ lớn dài từ 3 đến 5m giống như những xúc gỗ ở mộ Nghĩa Hưng (Đông Triều). Dấu vết hiện còn lại cho thấy, việc đào phá đã phá huỷ gần như toàn bộ phần nền của khu trung tâm lăng, hiện vật còn lại chỉ là gạch ngói, than tro, vôi bột và những mẩu gỗ vụn và hợp chất vốn được sử dụng phổ biến ở các ngôi mộ thời Trần.

Mặt bằng khảo cổ Nguyên lăng, nơi chỉ còn lại một phần nhỏ dấu tích kiến trúc ban đầu. Ảnh: Nguyễn Tiến Hưng (Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành, Viện KHXH Việt Nam)

Sách cũ cho biết là Nguyên lăng khá nhỏ, không có nhiều kiến trúc như các lăng khác và chỉ có duy nhất phần lăng. Tuy nhiên, qua việc mở hố thăm dò khai quật đã tìm thấy dấu vết nền móng để lại có cấu trúc vững chắc cùng những vật liệu xây dựng như gạch, ngói, đầu đao... cho phép suy đoán di tích không chỉ có gò mộ (lăng) mà còn có công trình thờ tự (tẩm). Việc tìm lại các  bó nền khá khó khăn vì chúng gần như đều bị phá huỷ nghiêm trọng, đa phần chỉ còn lại lớp đá gạo cuối cùng được kè xếp nhưng cũng không liền mạch. Tuy vậy, qua đây cũng có thể xác định được phạm vi của khu vực tẩm có hình vuông (mỗi chiều dài 7,7m), nhìn ra đập Khe Nghệ vốn từng là một dòng chảy, phía sau là núi cao.

Ngoài chính tẩm - trung tâm của lăng còn khu vực thứ 2 nối tiếp về sườn phía Tây Nam có thể là sân hành lễ ở phía trước chính tẩm. Việc thăm dò khai quật cũng tìm thấy dấu vết huyệt mộ, qua đó đã xác định được huyệt rộng 5x5,5m, sâu khoảng 4m. Theo lời kể của người dân thì mộ có thể có 1 đến 2 lớp quách, lớp ngoài có dạng hình cũi, trong cùng là quan. Do kết cấu mộ đời Trần sử dụng vôi bột, than tro và hợp chất đặc trưng rắc ở nền và xung quanh thành huyệt nên theo thời gian đã khiến lớp đất xung quanh huyệt trở nên cứng như đá. Vì vậy mà những kẻ trộm mộ chỉ đào đến đúng đường biên huyệt mộ cũng như đào xuống sâu tới 5 - 6m phải dừng lại vì tưởng đã gặp hòn đá lớn. Ngoài ra, việc khai quật cũng đã làm xuất lộ đường huyệt đạo dài 4,5m, rộng 3,1m chia làm nhiều bậc dẫn từ phía Nam vào trong huyệt mộ.

Tổng hợp các kết quả thăm dò, nghiên cứu, các cán bộ tiến hành khảo cổ khu lăng kết luận là cấu trúc huyệt mộ và kỹ thuật xử lý huyệt mộ của Nguyên lăng khá giống với mộ Nghĩa Hưng thời Trần cách di tích này không xa. Diện phân bố kiến trúc ở đây nhỏ hơn rất nhiều so với các lăng tẩm khác của nhà Trần trong khu vực, ngoài kiến trúc khu vực trung tâm nhiều khả năng không còn kiến trúc nào khác đã từng được xây dựng cả. Các công trình đều là kiến trúc thuần Trần, di vật các thời cũng rất ít. Tuy vậy, ghi chép của các văn bia cho thấy các triều đại phong kiến vẫn thường xuyên chăm lo đến việc bảo vệ, thờ cúng các khu lăng bằng việc cấp đất và miễn phu phen, tạp dịch cho dân trong vùng để có nhân lực, vật lực trông nom, bảo vệ lăng.

Thạc sĩ Nguyễn Văn Anh, cán bộ Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành, đơn vị tiến hành thăm dò khảo cổ Nguyên lăng nhận định: “Việc Nguyên lăng có quy mô nhỏ, kiến trúc đơn giản hoàn toàn có thể lý giải được. Bởi đây là lăng cuối cùng của nhà Trần được xây dựng ở An Sinh nhưng lại vào bối cảnh triều chính đã ở đỉnh điểm suy thoái, kinh tế rơi xuống đáy sâu, xã hội rối loạn, giặc ngoại xâm ngấp nghé bờ cõi... Bản thân Trần Nghệ Tông theo chính sử cũng là người khiêm tốn, vì vậy khi mọi nguồn lực xây dựng lăng đã cạn kiệt thì hẳn là ông cũng không đòi hỏi phải xây dựng lăng có quy mô to lớn, hoành tráng(!?)”. Tuy nhiên, không giống nhiều lăng khác cần khai quật nhiều lần, việc phục dựng phức tạp, có những quan điểm khác nhau thì cơ hội phục dựng Nguyên lăng lại nằm trong tầm tay. Bởi lẽ, theo đánh giá của các cán bộ khai quật, bản thân di tích gốc nhỏ, kiến trúc cũng đơn giản hơn nhiều so với các lăng mộ nhà Trần khác ở An Sinh nên dù đã bị huỷ hoại nhưng dựa trên kết quả thăm dò khai quật, nghiên cứu, so sánh với các lăng mộ khác hoàn toàn có thể trùng tu, tôn tạo Nguyên lăng sớm trong thời gian tới.

Ngọc Mai