Dịch giả trẻ chinh phục tác phẩm văn học cổ đại Hy Lạp “Anabasis – Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư”

Anabasis - Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư” là cuốn tự truyện của Xenophon, nhà quân sự, triết gia và nhà sử học người Hy Lạp, học trò của Socrates. Cuốn sách thuật lại chuyến hành trình ông chỉ huy đoàn quân viễn chinh người Hy Lạp “đánh thuê” cho hoàng tử Ba Tư, rút lui trở về quê hương sau thất bại quân sự trên vùng đất này, trong hoàn cảnh mắc kẹt sâu ở lãnh thổ kẻ địch.

Cuốn sách vừa được chuyển ngữ và giới thiệu tới bạn đọc Việt Nam qua phần chuyển ngữ của dịch giả trẻ Ngô Gia Thiên An, do Book Hunter phối hợp với Nhà Xuất bản Đà Nẵng ấn hành.

Hành trình của đoàn quân viễn chinh người Hy Lạp “đánh thuê” cho hoàng tử Ba Tư vào năm 401 TCN được mệnh danh là “một trong những hành trình mạo hiểm vĩ đại nhất trong lịch sử loài người”. Qua cuốn hồi ký “Anabasis”, tác giả Xenophon đã cho thấy, phương thức chiến đấu của người Hy Lạp khác với quân địch của họ: Họ có cảm nhận cá nhân, kỷ luật nghiêm minh hơn, vũ khí cũng chí mạng hơn, quan hệ giữa các binh sĩ bình đẳng, ý thức chủ động tham chiến nổi trội, tư duy linh hoạt và có thể thích ứng với chiến thuật mới, ngoài ra còn có xu hướng tác chiến thiên về sử dụng bộ binh hạng nặng. Những đặc điểm này xuất phát từ việc họ có chung nhận thức về thể chế chính phủ, từ sự bình đẳng của nội bộ giai cấp trung tầng, từ sự giám sát của dân chúng đối với các sự vụ quân sự, và từ tư tưởng tách rời khỏi nhà nước và đền thờ, chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa cá nhân và uy quyền tối cao của lý trí.

Khi đoàn quân viễn chinh Hy Lạp đứng trước tuyệt cảnh, họ đã biến thể chế thành bang thành một thứ vũ khí kỳ diệu truyền cảm hứng cho sức mạnh nội tại của mỗi người lính và khiến những người Hy Lạp này chiến đấu trên mọi mặt trận với thái độ của những công dân thành phố, bởi vậy mà họ trở nên bất khả chiến bại.

Bên cạnh những ý nghĩa về lịch sử, “Anabasis” còn mang ý nghĩa trọng đại trong giáo dục khi là một trong những văn bản trọn vẹn đầu tiên được những người theo học tiếng Hy Lạp cổ nghiên cứu nhờ lối viết rành mạch và không hoa mỹ, tương tự như văn bản "Commentarii de Bello Gallico" của Caesar.

Mùa hè năm 401 Trước Công Nguyên (TCN), hoàng tử Cyrus đã thuê mười ngàn bảy trăm binh sĩ Hy Lạp trợ giúp ông ta tranh giành ngôi báu của đế quốc Ba Tư từ tay người anh trai của mình. Đội quân này đã thành công vượt 1.500 dặm về phía đông và đập tan mọi chống cự dọc đường. Trong trận Cunaxa, phía bắc Babylon, quân Hy Lạp đã phá vỡ trận tuyến của quân đội hoàng gia Ba Tư. Tuy nhiên, khi Cyrus xông vào trận địa kẻ thù để lùng sục anh trai mình, ông ta đã bị lính canh Ba Tư chém gục, khiến những người Ba Tư vốn cùng trận doanh phản chiến. Thông qua bỏ phiếu, quân viễn chinh Hy Lạp từ chối đầu hàng nhà vua Ba Tư, chọn tuyến đường vòng qua Tiểu Á đi thẳng đến Biển Đen, trở về thế giới Hy Lạp.

Bản thân Xenophon, tác giả của cuốn sách, là một trong những thống lĩnh của quân Hy Lạp khi rút lui. Với cấu trúc gồm bảy quyển (có thể hiểu là 7 hồi như trong tiểu thuyết chương hồi của Trung Quốc) kể lại câu chuyện viễn chinh ấy, “Anabasis” là tác phẩm nổi tiếng nhất của ông.

Xenophon xứ Athens (430 TCN – khoảng 355 TCN) là một nhà quân sự, triết gia và nhà sử học người Hy Lạp, học trò của Socrates. Ông được biết đến vì những ghi chép của mình về thời đại ông sống, những năm cuối thế kỷ thứ 5 và đầu thế kỷ thứ 4 TCN. Sự tham gia thời trẻ trong chiến dịch thất bại giúp Cyrus chiếm ngôi vua Ba Tư đã tạo cảm hứng cho ông viết tác phẩm Anabasis nổi tiếng nhất của mình.

Dịch giả Ngô Gia Thiên An (sinh năm 1999), là cử nhân ngành quốc tế học, Đại học Khoa học-xã hội và nhân văn Hà Nội, từng là sinh viên trao đổi ở Đại học Greifswald, Đức và đã sớm bộc lộ khả năng sử dụng ngôn ngữ tài tình của mình với tập thơ “Những ngôi sao lấp lánh” được xuất bản năm 2011. Chị từng dịch tác phẩm “Memorabilia” của Xenophon (trong bộ sách gồm nhiều tác phẩm của Xenophon, cùng một số dịch giả khác) và tham gia dịch trong dự án “Trẻ em học như thế nào” của Book Hunter.

Chia sẻ về việc dịch “Anabasis”, Ngô Gia Thiên An cho biết: “Tôi không hẳn là đã chọn Anabasis. Không biết vì sao mà tôi lại có duyên với tác giả Xenophon. Trước khi dịch Anabasis, đã có một bên khác thuê tôi dịch một tác phẩm khác của ông. Vì vậy, tôi cũng sẵn sàng nhận tác phẩm lần này, dù sao thì tôi cũng đã quen thuộc với văn phong của Xenophon từ bản dịch trước”.

Nữ dịch giả trẻ chia sẻ, Xenophon là một trong những tác gia nổi tiếng của Hy Lạp cổ đại, và ông viết bằng tiếng Hy Lạp cổ. Nhiều người đã dịch các tác phẩm của ông sang tiếng Anh, và chị đã dịch “Anabasis” từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Bản sách tiếng Anh của “Anabasis” không phải lúc nào cũng rõ nghĩa, chị đã phải đối chiếu với nhiều bản dịch khác, đồng thời tham khảo thêm từ điển của nhiều học giả Hy Lạp cổ đại cùng tiểu luận của nhiều học giả để bảo đảm tính chính xác.

Nữ dịch giả cho biết, khác biệt về mặt văn hóa cũng là một khó khăn lớn trong quá trình dịch cuốn sách. Để chuyển ngữ một tác phẩm đã hàng nghìn năm tuổi, chị cũng phải chú giải cẩn thận để độc giả không bỡ ngỡ trước những bối cảnh lịch sử, các yếu tố văn hóa lạ lẫm. Ở góc độ nhìn nhận đương thời, “Anabasis” góp phần giúp chúng ta nhìn về quá khứ, khám phá cách suy nghĩ, nói năng, ăn ở của những con người cổ đại.

Ngô Gia Thiên An dịch “Anabasis” trong khoảng một tháng rưỡi. Chị cho biết mình có hứng thú với các dòng sách lịch sử, triết học, khoa học, văn hóa và sách văn học cổ điển... Tuy nhiên, chị cũng sẵn sàng dịch nhiều thể loại sách khác nhau.