Gặp Nghệ nhân Nhân dân đầu tiên của Đất mỏ

Thời gian gần đây, ngôi nhà nhỏ ven đường của cụ Đặng Thị Tự ở thôn Trại Giữa, xã Đầm Hà, huyện Đầm Hà, luôn có người đến chơi, chúc mừng cụ khi biết tin cụ là người đầu tiên của tỉnh Quảng Ninh vừa được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân.

11 năm về trước, cơ duyên đã cho tôi được gặp cụ khi thực hiện đề tài khoa học cấp tỉnh phục dựng lễ hội đình Đầm Hà. Hôm nay gặp cụ mà lòng vui khôn xiết. Nhờ có công lao của cụ mà lễ hội đình Đầm Hà và hát ca trù - hát, múa cửa đình được phục dựng thành công. Cũng nhờ lễ hội mà cụ có được danh hiệu cao quý ngày hôm nay.

Cụ Đặng Thị Tự sinh ngày 10/9/1921. Tuy tuổi cao nhưng cụ vẫn minh mẫn, đôi mắt sáng, tóc trắng như cước, nụ cười móm mém trông thật phúc hậu, đặc biệt cụ có trí nhớ tuyệt vời.

Cụ Đặng Thị Tự biểu diễn ca trù tại lễ hội đình Đầm Hà.

Nhớ lại năm 2008, lúc đó cụ 87 tuổi, trong một lần đi khảo sát để phục dựng lễ hội đình Đầm Hà, tôi đến nhà cụ. Cả nhà đi cấy, chỉ còn mỗi cụ do tuổi cao nên ở nhà đảm nhiệm việc cơm nước. Mặc dù đã 52 năm không đi hát cho lễ hội đình, vừa nấu cơm vừa hồi cố, vậy mà chỉ trong hai ngày cụ đã đọc để tôi ghi chép được 39 bài với 753 câu hát ca trù thuộc 9 giai điệu cổ đó là giọng vọng, giọng thét nhạc, giọng thả, giọng huỳnh, giọng giai, giọng phú, giọng ca trù, giọng hãm và giọng nhị thập tứ hiếu.

Đợi mùa cấy xong, tôi quay trở lại với chiếc máy ghi âm nhờ cụ hát rồi ghi âm lại. Cụ vừa hát vừa gõ phách, còn tôi đối chiếu với các bài mà trước đó cụ đã đọc, chỉ nhầm lẫn một vài từ.

Cụ kể cho tôi nghe, năm 11-12 tuổi cụ đã tiếp xúc với ca trù, 14 tuổi bắt đầu học hát, được ông Đặng Văn Tăng, người biết hát ca trù đầu tiên của Đầm Hà và mẹ truyền dạy, kèm cặp nên học rất nhanh. Năm 17 tuổi, lúc đó trong làng có khoảng 20 người theo nghề hát ca trù, được nhiều nơi mời đi hát. Cụ Tự cùng với các đào nương trong kép đi hát, múa cho các lễ hội đình ở Đầm Hà, đình Mi Sơn (Hải Hà) và đình Phong Dụ (Tiên Yên)...

Năm 1957, do nhiều nguyên nhân, lễ hội đình Đầm Hà không duy trì, năm 1963 đình bị dỡ bỏ dần chìm vào quên lãng. Tiếng hát ca trù - hát, múa cửa đình cùng tiếng đàn, tiếng phách cũng lắng xuống. Hầu như không còn ai nhắc đến chuyện lễ hội truyền thống của quê hương nữa, chỉ có cụ Tự, do niềm đam mê ca hát đã ăn sâu vào trong tiềm thức từ hồi còn trẻ, mỗi khi rảnh rỗi, cụ thường hát một mình, hát cho con cháu trong nhà nghe, truyền dạy lại cho con cháu một vài điệu múa cửa đình cho đỡ nhớ. Hoặc có lúc cụ cùng mấy đào nương xưa hát cho nhau nghe trong niềm lưu luyến tiếc nhớ khôn nguôi. Các đào nương tuổi ngày càng cao, rồi cũng dần tạ thế. Đã tưởng loại hình diễn xướng dân gian này hoàn toàn trở thành quá khứ.

Năm 2009 cùng với việc phục dựng lại lễ hội đình Đầm Hà, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch (nay là Sở Văn hóa và Thể thao) phối hợp với UBND huyện Đầm Hà, Hội Văn nghệ Dân gian tỉnh mở 3 lớp truyền dạy hát ca trù và 4 điệu múa cửa đình (múa dâng hương, múa đội đèn, múa tế, múa bông - múa tống thần) do cụ Tự trực tiếp truyền dạy cho gần 100 học viên.

Một lớp học ca trù do cụ Đặng Thị Tự truyền dạy.

Mặc dù tuổi cao nhưng từ đó đến nay cụ Tự vẫn tận tình truyền dạy, uốn nắn từng giọng hát, lời ca, nhịp phách, điệu múa cho các thế hệ con cháu ở Đầm Hà. Chưa năm nào cụ vắng mặt trong lễ hội đình, tuổi cao nhưng vẫn đi bộ hơn 2km cùng đoàn rước đến miếu hát đón mừng thần mỗi khi đình Đầm Hà mở hội.

Hát ca trù là loại hình nghệ thuật dân gian với lời lẽ ca từ giàu chất thơ, mang nhiều cảm xúc trầm ngâm, sâu lắng. Cụ Tự cho biết, để hát được các làn điệu cổ, trước hết đòi hỏi đào nương phải có chất giọng, khi lên bổng, lúc xuống trầm, ém hơi, nhả chữ, lời hát phải tròn vành, rõ tiếng, tiếng phách phải chắc, giòn, lời ca và tiếng phách phải khớp nhau. Chính vì vậy, người học hát cần phải được nghệ nhân truyền dạy trực tiếp mới mong tiếp thu được những cung bậc tình cảm tinh tế của loại hình nghệ thuật dân gian này.

Từ phục dựng lễ hội đình Đầm Hà, năm 2009, cụ Đặng Thị Tự được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam công nhận danh hiệu Nghệ nhân Dân gian. Năm 2011, Hội Văn nghệ Dân gian tỉnh lập Dự án sưu tầm, bảo tồn và phát huy các làn điệu hát ca trù - hát, múa cửa đình tỉnh Quảng Ninh. Cũng từ đây, các câu lạc bộ hát ca trù - hát, múa cửa đình của huyện Đầm Hà và thành phố Móng Cái được thành lập, phát triển. Năm 2015, cụ Tự được Nhà nước phong tặng Nghệ nhân Ưu tú và đến 2019, cụ được phong Nghệ nhân Nhân dân đầu tiên của tỉnh Quảng Ninh.

Phan Thúy Vân (Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh)