Khúc soóng cọ mùa xuân

Thường được tổ chức diễn xướng vào đầu năm, lại là khúc hát của tình yêu nên soóng cọ của người Sán Chỉ ở Quảng Ninh luôn ngập tràn sắc xuân rực rỡ.

Soóng cọ theo tiếng Sán Chỉ có nghĩa là ca hát, hát xướng, hát giao duyên. Đây là một hình thức diễn xướng dân gian đặc sắc của đồng bào Sán Chỉ nơi núi rừng hùng vĩ, nương rẫy bao la. Nếu tách riêng phần ca từ ra thì đây hoàn toàn là những bài ca dao rất hay được hình thành từ nhiều khổ thơ thất ngôn tứ tuyệt (mỗi khổ thơ gồm 4 câu, mỗi câu 7 tiếng). Với thể thức đối đáp, soóng cọ được thể hiện bởi hai tốp nam và nữ. Khi cất lên những câu hát đầu tiên, các bên hát bắt buộc phải có những lời hát mời. Vì vậy, cuộc hát là sự "đấu trí" của những chàng trai để các cô gái Sán Chỉ thử thách tài ứng đối, vận dụng thông minh và óc sáng tạo của người sẽ được mình lựa chọn làm chồng.

Trai gái dân tộc Sán Chỉ xã Đại Dực, huyện Tiên Yên, hát soóng cọ. Ảnh: Cấn Đình Loan

Nếu không gặp cố nhân mà gặp sơn nữ mới quen, những chàng trai Sán Chỉ liền buông lời tán tỉnh rất tình tứ, kiểu như: “Shặn thìn vằn màu cái sằn thàu/ Cặm lò khầy mà sắt cại dàu/ Cặm lò khuây mà sát cại tắng/ Hắm phòng sịn nui sắt cại dàu” (Tạm dịch: Mùa xuân mây mù trải khắp đầu rừng/ Chú cuội cưỡi ngựa ra phố du xuân/ Chú cuội cưỡi ngựa ra phố đón xuân/ Mới gặp tiên nữ cũng ra phố).

Sau các hồi hát chung, các cặp hát hợp nhau hoặc có tình ý riêng có thể tách ra hát riêng và họ có thể hát tới sáng. Hội hát diễn ra vào mùa xuân nên nhiều câu ca được đặt trong không gian rực rỡ của hoa đào, hoa mận: “Dặn mòi sình/ Sláu nhạ sệch chín dằn mòi chài/ Dằn mòi sình sâu thào vạ phát/ Dằn mòi sình sấu lầy vạ hoi” (Tạm dịch: Mời muội hát đi/ Tay ta cầm viên sỏi mời muội gieo xuống/ Mời muội hát cho đến khi hoa đào nở/ Mời muội hát đến khi hoa mận khai). Những cuộc hát là nơi chắp mối cho trai gái Sán Chỉ đến với nhau, nên vợ nên chồng, sống đến đầu bạc răng long.

Về thời điểm tổ chức, hội soóng cọ được ấn định tổ chức vào một ngày duy nhất trong năm, thông thường là ngày trăng tròn của tháng cuối xuân, khi tiết trời trở nên ấm áp, cũng là lúc nông nhàn. Hội soóng cọ ở xã Húc Động, huyện Bình Liêu, nơi tập trung đông đồng bào Sán Chỉ nhất được tổ chức vào 16/3 Âm lịch và được người dân nơi đây gọi là Ngày hội tháng Ba. Còn ở huyện Tiên Yên, hai xã Đại Dực và Đại Thành, nơi tập trung đông người Sán Chỉ sinh sống, sẽ luân phiên đăng cai tổ chức lễ hội sớm hơn một chút, vào các ngày 13 và 14 tháng Giêng hằng năm.

Bởi vì cuộc hát thường được tổ chức vào mùa xuân như thế nên rất dễ tìm thấy trong lời hát những hình ảnh về hoa mùa xuân. Sơn nữ Sán Chỉ du xuân chơi hoa và hoa xuân cũng là biểu tượng cho vẻ đẹp đang e ấp: “Kín mòi hèn lầu thầu tày tày/ Mằn mòi cù ná sái vạ quậy/ Sái vạ mào kín thầu xoòng xép/ Thầu lìn mào kín sáu vạ quậy” (Tạm dịch: Thấy muội đi đường cúi đầu/ Hỏi muội đi đâu chơi hoa về thế?/ Phơi hoa, sao không thấy muội cài trên mái tóc/ Hái hoa, sao không thấy muội cầm trên tay?).

Học sinh xã Đại Thành được các nghệ nhân dạy hát soóng cọ. Ảnh: Huỳnh Đăng

Tìm trong kho tàng những câu soóng cọ mà các nghệ nhân ở các xã Đại Thành, Đại Dực (huyện Tiên Yên) và xã Húc Động (huyện Bình Liêu) hát, chúng tôi gặp cách miêu tả thiên nhiên mùa xuân rất lãng mạn: “Chim én ngậm hoa bay qua núi/ Gió thổi hoa đào không muốn rơi”. Hay như cái nhìn của một cô gái Sán Chỉ e thẹn ở tuổi dậy thì biết để ý đến con trai trong bài hát này: “Xuân đến mây mù phủ đầu núi/ Chàng trai cưỡi ngựa xuống chợ chơi”. Khí thế xuân mới bung nở đầy nhựa sống cũng được bà con gửi gắm trong câu hát: “Thảo mộc mừng xuân như cá mừng nước/ Mừng gặp mùa xuân trăm loài như bay lên”.

Tết đến, Xuân về cũng là dịp mà người già dùng câu hát để nhắn nhủ cháu con. Vì vậy soóng cọ của người Sán Chỉ ở Quảng Ninh có một bộ phận răn dạy đạo đức. Tuy nhiên, số lượng này không nhiều. Ví dụ những bài sau đây: “Năm cũ qua đi năm mới đến/ Rửa sạch chậu thau, rửa sạch chén/ Rửa sạch nhà cửa, trải phẳng chiếu/ Mặc quần áo đẹp, ra cúng tổ tiên”. Hay như: “Ngày một tháng một là ngày mới/ Bày mâm bày chén cúng tổ tiên/ Có công với tổ tông thì được hưởng phúc/ Kim ngân báu vật trôi vào cửa”.

Hiện nay, bên cạnh những bài hát cổ, bà con Sán Chỉ còn đặt lời mới theo các làn điệu truyền thống để hát cho phù hợp với bối cảnh. Như để minh chứng cho điều đó, Nghệ nhân ưu tú Sằn A Sẹc (thôn Kéo Cai, xã Đại Thành, huyện Tiên Yên), hát bài “Mừng xuân” tự sáng tác bằng tiếng Sán Chỉ rồi dịch ra lời Việt cho tôi nghe như thế này: “Xuân mới đến, Tết thêm thắm tươi/ Chim vang hót cho lòng rạo rực/ Đầu xuân náo nức công việc mới/ Cùng làm, cùng chơi giữ hồn xuân”. Cũng theo ông Sẹc, Quảng Ninh rất nên có những dự án sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình dân ca độc đáo này.

Phạm Học

[links()]