Một chuyến ngược xứ Mường

Nói đến tỉnh Hòa Bình, đa phần ai cũng nghĩ ở Hòa Bình là xứ Mường lừng danh với bốn vùng người Mường cư ngụ từ lâu đời là Bi, Vang, Thàng, Động đầy huyền thoại. Bên cạnh đó là nghĩ đến vùng người Thái ở bản Lác, huyện Mai Châu còn giữ nguyên bản sắc dân tộc đến ngày hôm nay mà khách du lịch trong và ngoài nước tìm đến quanh năm.

Lên Hòa Bình có gì?

Hòa Bình nhớ một thời là công trường thanh niên cộng sản thủy điện sông Đà, giờ là Nhà máy thủy điện Hoà Bình to nhất nhì Đông Nam Á, khởi công xây dựng từ năm 1979 và hoàn thành hòa lưới điện quốc gia là năm 1994. Công trình thủy điện ấy còn khiến cho ai đến thăm cũng phải tò mò vì có bức thư đặt trong khối bê tông với tấm biển khắc dòng chữ: "Thư gửi các thế hệ tương lai", hẹn ngày mở là 1/1/2100. Nhà máy thủy điện Hoà Bình trở thành biểu tượng lòng quyết tâm của thế hệ trẻ Việt Nam ngày đó với nhiệm vụ trị thủy và cung cấp nguồn điện năng cho đất nước bảo đảm bảo an ninh năng lượng. Công trình được coi là biểu tượng tình đoàn kết, hữu nghị giữa hai nước Việt Nam - Liên Xô.

Lần này tôi trở lại Hòa Bình theo lời mời của người bạn, người em là Lê Quốc Khánh nguyên là Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Hòa Bình, giờ là Phó Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Hòa Bình. Chúng tôi lên đường đến Hòa Bình trong tiết thu vừa mưa vừa nắng và tôi đã có cơ duyên để khám phá xứ Mường theo một cách khác.

Tôi nhớ năm 2015, tôi lên Hòa Bình, đã đến xem Bảo tàng của anh họa sĩ hiện đang công tác ở Nhà xuất bản Lao động, tên là Vũ Đức Hiếu, sau khi xây dựng xong Bảo tàng Mường thì người ta gọi luôn “đến Bảo tàng Hiếu Mường đi”. Giờ thì đã thành tên gọi quen thuộc của nhân dân dân và du khách. Bảo tàng Hiếu Mường là không gian văn hóa Mường nằm trong một thung lũng núi đá vôi nhỏ có diện tích khoảng 5ha. Nơi đây vốn là địa bàn sinh sống của người Mường cổ. Bảo tàng là nơi sưu tầm, trưng bày các hiện vật cũng như tái hiện không gian văn hóa phản ánh rõ nét đời sống tinh thần, phong tục tập quán của người Mường với 4 khu nhà sàn đại diện cho 4 tầng lớp trong xã hội Mường xưa, đó là: Nhà Lang, nhà Ậu, nhà Noóc và nhà Noóc trọi cùng với đó là các hiện vật cồng, chiêng, lư, công cụ đánh bắt cá, khung dệt, cọn nước, dụng cụ săn bắn, đồ dùng sinh hoạt gia đình...

Không gian bảo tàng mang đến cho du khách có thêm những cảm nhận sâu sắc về đời sống tinh thần, phong tục tập quán, kinh tế - xã hội, văn hóa đặc trưng của người Mường qua nhiều thế kỷ. Du khách đến đây không chỉ tham quan không gian văn hóa mà còn được cảm nhận, được hòa mình vào cuộc sống của người Mường… 

Gặp người hết lòng bảo tồn văn hóa Mường

Lê Quốc Khánh dẫn chúng tôi đến Bảo tàng của ông người Mường “chính hiệu” tên Bùi Thanh Bình, không gian này hẹp hơn, nhưng lại chứa đựng một niềm đam mê bảo tồn giá trị văn hóa của người Mường cổ với đa dạng hiện vật. Chúng tôi gặp ông Bình, ông vui vẻ tâm sự về cuộc đời và đam mê với công việc bảo tồn văn hóa Mường, được biết ông đã kinh qua nhiều công việc, cho đến khi làm Phó giám đốc Công ty Du lịch tỉnh Hòa Bình thì ông nghỉ hưu. Vốn dĩ gia đình có cơ sở kinh doanh ăn uống có tên là “Cơm lam mường Động” khá phát triển và nhờ có nguồn tài chính ổn định, ông đã mạnh dạn thực hiện ấp ủ của mình là xây dựng Bảo tàng văn hóa Mường trên chính mảnh đất của gia đình để được cống hiến cho dân tộc mình bảo tồn di sản cha ông cho đời sau.

Khi tôi hỏi, ông đã thực hiện ấp ủ làm bảo tàng Di sản văn hóa Mường từ bao giờ, ông Bình đã tâm sự, ông bảo vừa nghĩ, vừa làm, từ khi ông ấp ủ đến bây giờ cũng đến 40 năm rồi. Bảo tàng của ông Bình hiện có 6.000 hiện vật giá trị. Trong số đó, phải kể đến chiếc trống đồng Heger2 hay còn gọi là Trống đồng Mường. (Hòa Bình có hai loại trống Đông Sơn: loại I Heger và loại II Heger- tức có niên đại từ thế kỷ IV trước công nguyên).

Trong Bảo tàng của ông Bình trưng bày các hiện vật của các nhà lang - tầng lớp quý tộc trong cộng đồng Mường thời xa xưa. Đó là những chiếc sanh đồng bốn quai, là bộ chăn gối tự tay cô gái thêu mang về nhà chồng trước khi cưới, là rất nhiều đồ gốm có niên đại các thời Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn… Các đồ gốm có giá trị được sưu tầm từ các gia đình người Mường đào được từ các khu mộ táng lâu đời. Về trang phục đủ các loại dệt may của người Mường từ xa xưa, về đồ đan lát cũng chiếm một khối lượng lớn các hiện vật là nông cụ của người Mường.

Bảo tàng Di sản văn hóa Mường của ông Bùi Thanh Bình còn có một điều đặc biệt là có bộ lưu giữ và trưng bày bộ lịch tre (dân gian quen gọi là lịch Đoi/Roi) của người Mường. Bộ lịch tre đặc biệt này được trưng bày mô phỏng phóng to tỉ lệ lớn, nhìn như bức bình phong trước nhà trưng bày, nếu không có sự giới thiệu của chuyên gia bảo tàng Lê Quốc Khánh thì chúng tôi cũng… đi qua.

Theo anh Khánh chỉ dẫn thì bộ lịch tre của người Mường Hòa Bình làm từ những thanh tre được dóc, vót và đánh bóng kỹ lưỡng, sử dụng để khắc các khấc, vạch, chấm - gọi là các ký hiệu, biểu tượng- là hiển thị cho ngày, tháng và các hiện tượng, quy luật trong tự nhiên hàng tháng trong năm. Bộ lịch dân gian này có 3 dạng hình thức: Một là bộ lịch tre thanh dài, có chiều dài 25 - 30cm, rộng 2,2cm, dày 0,5cm, hai là bộ lịch tre thanh trung bình, có chiều dài 15cm - 20cm, rộng 1,5cm - 2cm, dày 0,5cm. Ba là bộ lịch tre thanh ngắn, có chiều dài 10cm - 15cm, rộng 2cm - 2,5cm, dày 0,5cm. Cả 3 dạng đều có 12 thanh tre tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Mỗi thanh tre được tạo hình chữ nhật, có hai mặt rộng gọi là mặt lịch và hai mặt hẹp gọi là sống lịch. Trên mỗi thanh tre có các bộ phận chính gồm: Gốc lịch, sống lịch, mặt lịch. Tất cả các thanh tre đều khắc 30 khấc, tương đương với 30 ngày trong một tháng, 12 thanh tre tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Bộ lịch tre này là tri thức dân gian xuất hiện rất sớm của người Mường Hòa Bình trước khi có nguyên liệu giấy xuất hiện nên nó là một giá trị hiếm có của dân tộc Mường. Vì thế, lịch tre của người Mường Hòa Bình đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Anh Khánh cho biết thêm, toàn tỉnh Hòa Bình hiện còn 5 bộ lịch tre cổ có từ hàng trăm năm và khoảng hơn 100 bộ lịch tre sao chép làm mới đang được lưu giữ, sử dụng trong nhân dân. Tri thức dân gian này chủ yếu được các ông mo và một số ít người cao tuổi ở 4 vùng Mường là Bi, Vang, Thàng, Động nắm giữ. Để bộ lịch độc đáo này không bị mai một, thất truyền, tỉnh Hòa Bình đã lập hồ sơ khoa học về di sản văn hóa. Cùng với Lễ hội Khai hạ của dân tộc Mường, tri thức dân gian lịch tre của người Mường Hòa Bình được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia vào năm 2022.

Bảo tàng Di sản văn hóa Mường của ông Bùi Thanh Bình ở thành phố Hòa Bình hàng năm thu hút từ 5.000 -7.000 người đến tham quan nhưng với tinh thần tận hiến vì sự nghiệp bảo tồn văn hóa Mường, ông dùng nguồn kinh phí của gia đình để thực hiện công việc sưu tầm và trưng bày, duy trì hoạt động Bảo tàng của gia đình. Bảo tàng không thu vé, ông cũng không xin hỗ trợ từ địa phương, khách đến tham quan có thể tùy tâm đóng góp.

Chúng tôi thật sự thú vị khi đến không gian này với một ông chủ quá tâm huyết về tinh thần Mường. Mỗi ngôi nhà sàn là một khu trưng bày từng loại hiện vật, khu nhà sàn dành riêng trưng bày các loại chiêng cổ, đủ loại. Vì thế, từ năm 2011 mở cửa Bảo tàng, ông cứ túc tắc làm và hơn 10 năm qua ông là người đã được mời đến các tỉnh có đồng bào Mường ở Lâm Đồng, Hà Nội, Đắc Lắc… để truyền dạy cho bà con người Mường học đánh chiêng. Năm 2022, ông được Bộ Văn hóa Thông tin phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Ông bảo có được không gian trưng bày này là nhờ các chuyên gia bảo tàng hỗ trợ giúp đỡ trưng bày các nội dung khoa học như là ông Quách Văn Ạch, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin và Du lịch tỉnh Hòa Bình, là anh cán bộ trẻ năng động khi đó là Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Lê Quốc Khánh và một số người tâm huyết hỗ trợ cho ông thỏa tâm nguyện được cống hiến cho văn hóa Mường mà ông ấp ủ từ lâu. Ông mừng vì được thỏa mãn niềm đam mê của mình, dù ông biết năm tháng đã và đang đè lên vai người nghệ nhân, người con của đất Mường nhiệt huyết về di sản văn hóa Mường ấy về tuổi tác và nhiều vấn đề khác nữa để giữ gìn và phát huy được ngôi nhà - bảo tàng của dân tộc mình lâu bền hơn.

Một chuyến ngược xứ Mường với tôi thật thú vị, là được chạm vào một vùng văn hóa Mường đặc sắc lừng danh từ xa xưa với những nhà lang giàu có, với những huyền thoại của phong tục tập quán người Mường từ sử thi “Đẻ đất, đẻ nước” mà chúng ta đã biết từ lâu. Xứ Mường một lần tôi đến đã cho tôi thêm những cảm nhận sâu hơn về miền đất đặc biệt đó trong tiếng gọi xứ Mường!