Mừng cơm mới - Nghi lễ độc đáo của người Tày

Những ngày cuối cùng của tháng 10 âm lịch, khắp các bản làng của người Tày ở Bình Liêu đều sực nức mùi cơm mới. Vào những ngày này, nhà ít cũng đồ 1 nồi xôi nhỏ, thịt một con gà, nhà nhiều thì đồ một chõ xôi to, thịt vài con gà, con ngan, nấu các món ăn truyền thống mời anh em, bạn bè, chòm xóm đến chung vui cùng gia đình để mừng cho mùa màng bội thu, cũng như báo cáo với tiên tổ về những thành quả lao động trong năm vừa qua để các cụ tiếp tục phù hộ cho vụ tiếp theo. Đây được coi là một nghi lễ nông nghiệp và là nét văn hoá truyền thống đặc trưng của người Tày ở Bình Liêu.

Lễ mừng cơm mới là dịp để anh em, họ hàng, chòm xóm đoàn tụ tổng kết một năm sản xuất, chúc cho năm tiếp theo mùa vụ bội thu hơn.

Lễ mừng cơm mới có từ rất lâu đời. Theo các cụ cao niên, lễ mừng cơm mới có từ lúc người dân mới lập bản, lập thôn, xuất phát từ ước muốn một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, mùa vụ tốt tươi... Lễ mừng cơm mới chia làm 2 phần cơ bản: Phần nghi lễ (lễ cúng tổ tiên) và phần hội (ăn mừng cơm mới), được tổ chức vào thời gian từ đầu tháng 10 âm lịch hàng năm kéo dài đến hết tháng. Sau khi những ruộng lúa vàng đã được gặt về, thóc phơi khô và chất đầy bồ, người phụ nữ trong gia đình sẽ đem những hạt lúa nếp ngon nhất về xay hoặc giã bằng cối giã chân rồi đem số gạo đó về ngâm một đêm để sao cho xôi sau khi đồ xong sẽ thật dẻo. Ngày nay, người dân sử dụng máy xát gạo chỉ cần cắm điện mất vài phút là đã có hạt gạo trắng ngần, không mất sức giã gạo rồi sàng sẩy như trước đây.

Cơm mới ở đây được làm bằng lúa nếp mới thu hoạch về vừa phơi khô, còn giữ lại mùi thơm giòn của nắng. Sau khi ngâm một đêm, hạt gạo nếp nở to ra và mềm hơn sẽ được cho xuống chõ đồ xôi (tiếng Tày là trắng nẩng ngài), khi cho gạo nếp xuống không được đè hoặc ấn hạt gạo vì như vậy hơi nóng không toả lên trên, gạo không thể chín được. Gạo được hấp khoảng hơn 40 phút thì sẽ chín. Ngoài gạo nếp, lễ cúng cơm mới không thể thiếu lá gừng. Lá gừng được người dân trồng nhiều ở các nương rừng, những thửa ruộng không trồng được lúa, hoặc ở một góc vườn, dưới các luống mía... Vào buổi sáng sớm, khi vẫn còn những giọt sương đọng lại trên lá, người phụ nữ sẽ đi hái những lá gừng còn xanh, chưa già, không héo rồi rửa sạch, để ráo nước và cho vào cối giã thật nhuyễn, vắt kiệt lấy phần nước. Xôi chín, cho xôi ra lá chuối và hoà nước lá gừng vào xôi tạo thành màu xanh, mùi thơm của gạo nếp hoà quyện với vị thơm nồng của lá gừng xanh tạo nên một vị đặc trưng của cơm mới nơi đây.

Trong lễ mừng cơm mới, một công đoạn không thể thiếu là lễ cúng tổ tiên. Người Tày quan niệm chỉ sau lễ cúng cơm mới, người Tày mới được sử dụng thóc mới. Theo lời mời, chúng tôi đến dự lễ mừng cơm mới của gia đình chị Trần Thị Hương, khu Bình Quân, thị trấn Bình Liêu. Khách mời chủ yếu là bạn bè, họ hàng và hàng xóm. Ông Trần Quý, thôn Chang Nà, xã Tình Húc chia sẻ: “Chúng tôi ở đây quan niệm, cứ được mời dự lễ mừng cơm mới là ít ai từ chối, vì đây là một ngày vui để gia chủ cảm tạ trời đất, ông bà, tổ tiên, để anh em, họ hàng, làng xóm cùng nhau quây quần bên mâm cơm mới, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, chúc cho vụ sau cây lúa tốt tươi, thu hoạch được nhiều hơn vụ trước. Và khi đi ăn cơm mới, ai cũng không quên mang theo một túi hoa quả để chung vui cùng”. Mâm cơm mới đãi khách, ngoài xôi cơm mới, thịt gà, thịt ngan, còn có các món ăn truyền thống của địa phương như: Khau nhục, nằm quắt, cá rán, miến xào, thịt nạc xào tỏi, một số loại rau xanh khác kèm với rượu gạo.

Màn đêm buông xuống, giữa tiết trời lạnh của mùa đông nơi vùng cao, nhấp một chén rượu, ăn miếng xôi lá gừng, chúng tôi cảm nhận được sự ấm áp, đoàn kết, gắn bó của cộng đồng người Tày trong Lễ mừng cơm mới - nghi lễ thể hiện nét văn hoá độc đáo, đạo lý làm người, hướng về cội nguồn tổ tiên, trời đất và mang tính cộng đồng, cộng tộc cao.

La Lành (Đài Bình Liêu)