Nhà báo cách mạng Đặng Châu Tuệ - Chủ bút báo Than

Nhà báo cách mạng Đặng Châu Tuệ là một trong những tiền bối đầu tiên về chỉ đạo phong trào vô sản hoá ở Cẩm Phả; là Bí thư Chi bộ Đảng đầu tiên được thành lập ở Vùng mỏ, người sáng lập ra tờ báo Than. Ngọn lửa báo Than mà ông xây dựng vẫn được trao truyền qua nhiều thế hệ người làm báo Vùng mỏ cho đến tận hôm nay.

Đồng chí Đặng Châu Tuệ sinh năm 1907, quê ở Thái Bình, học sơ học Pháp Việt ở Thái Bình, sau chuyển lên Nam Định học trường thành chung. Sớm được giác ngộ cách mạng, ông tham gia các phong trào chống thực dân, phong kiến ở khu vực Nam Định, Thái Bình. Chàng thanh niên Đặng Châu Tuệ có ý định ra nước ngoài học tập để sớm gặp được nhà yêu nước Nguyễn Ái Quốc. Sách "Truyền thống Vùng Than - Hồi ký cách mạng" do Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Tỉnh ủy Quảng Ninh xuất bản năm 1977, ghi: "Tháng 7 năm 1926, anh ra đi. Chuyến đi của anh năm ấy cũng theo con đường mà trước đó ít lâu đồng chí Trần Phú đã đi. Từ Hải Phòng, các anh đi tàu khách ra Móng Cái. Nhưng thật không may khi đến Móng Cái, sắp qua biên giới thì bị lộ. Đặng Châu Tuệ không chạy kịp nên bị địch bắt. Anh bị đế quốc Pháp kết án tù 12 tháng". Cuối năm 1927, hết án tù, đồng chí Đặng Châu Tuệ tiếp tục hoạt động cách mạng ở Thái Bình, được kết nạp vào Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đảng, sau này gọi là Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội (gọi tắt là Đảng Thanh niên), tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam. Lúc bấy giờ, Vùng mỏ là khu công nghiệp lớn, có đội ngũ công nhân đông đảo nên được Đảng Thanh niên đặc biệt quan tâm, chủ trương đưa một số đảng viên ra Vùng mỏ vừa để vô sản hóa vừa để gây dựng cơ sở.

Ngày mùng 4 Tết Mậu Thìn (tức ngày 26/1/1928), Đảng viên trẻ Đặng Châu Tuệ chia tay quê hương lên Ga Hàng Cỏ bắt tàu hỏa về Hải Phòng, rồi từ Hải Phòng đi tàu thủy để ra Cẩm Phả. Hành trang của chàng thanh niên lúc đó chỉ có 4 đồng bạc Đông Dương. Đồng chí Đặng Châu Tuệ đổi tên là Môn, xin làm phụ xe ô tô tuyến Cẩm Phả - Cửa Ông.

Sau đó, chàng trai Đặng Châu Tuệ làm thầy ký cho Nhà máy sàng tuyển Cửa Ông. Dù là thầy ký nhưng ông rất giản dị, gắn bó với công nhân, tìm hiểu đời sống của họ để cảm hóa họ. Đồng chí Đặng Châu Tuệ nhanh chóng giác ngộ được 2 công nhân trẻ là Ngô Huy Tăng và Trần Thế Uông.

Cuối năm 1928, đồng chí Đặng Châu Tuệ thành lập Chi bộ Đảng Thanh niên ở Cửa Ông và Cẩm Phả, trực thuộc Thành ủy Hải Phòng. Khi cấp trên cử đồng chí Trần Tích Chu ra Cửa Ông hoạt động thì đồng chí Đặng Châu Tuệ rút về Cẩm Phả làm cai kho của Nhà máy cơ khí Cẩm Phả, nhằm mở rộng cơ sở trong phong trào công nhân.

Lúc này, ông bàn với đồng chí Trần Tích Chu và một số đồng chí khác xuất bản báo Than và dạy chữ quốc ngữ cho công nhân. Chủ bút của báo Than là nhà báo cách mạng Đặng Châu Tuệ. Tham gia làm báo có nữ đảng viên trẻ Vũ Thị Mai. Tòa soạn báo Than là ngôi nhà phố Boóc-đô, nay là phố Quang Trung, phường Cẩm Đông (Cẩm Phả).

Cuối tháng 10/1929, nhà báo cách mạng Đặng Châu Tuệ bị bắt giam vì tội “đọc báo Cộng sản”. Sau 4 giờ giam giữ, Thực dân Pháp không có cớ gì giam giữ tiếp nên phải trả tự do cho ông. Sau chuyện này, sợ lộ cơ sở cách mạng, tổ chức Đảng phải điều ông về Hải Phòng. Tháng 2/1930, đồng chí Đặng Châu Tuệ và đồng chí Vũ Thị Mai lại được Thành ủy Hải Phòng đưa về Mạo Khê hoạt động. Đồng chí Đặng Châu Tuệ đổi tên là Ngôn, đào than ở lò Pi-ô (Non Đông ngày nay), sau chuyển sang chống lò ở Vạn Lợi (Văn Lôi ngày nay). Ở Mạo Khê khi ấy, đồng chí lại sửa bài viết báo, phân phát đi các nơi và đi tìm hiểu đời sống công nhân.

Cũng trong năm 1930, đồng chí Đặng Châu Tuệ được các đồng chí Nguyễn Văn Cừ và Nguyễn Đức Cảnh giới thiệu vào Đảng Cộng sản Việt Nam. Ngày 23/2/1930, chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên ở Quảng Ninh thành lập tại Mạo Khê và đồng chí Đặng Châu Tuệ được bầu là Bí thư Chi bộ. Báo Than được khôi phục, xuất bản và Bí thư Chi bộ Đặng Châu Tuệ đã cùng với đảng viên Vũ Thị Mai tiếp tục phụ trách tờ báo, cũng là những người chủ chốt làm báo Than. 

Các bài báo của báo Than đến tay công nhân, quần chúng đã cổ vũ đấu tranh, thúc đẩy phong trào cách mạng của công nhân phát triển nhanh. Tờ báo có ảnh hưởng không chỉ trong mỏ Mạo Khê mà còn rộng ra khắp vùng. Sau khi nhiều chi bộ Đảng Cộng sản được nối tiếp thành lập ở Cẩm Phả, Hòn Gai, Vàng Danh, Uông Bí, tháng 10/1930, Xứ ủy Bắc kỳ chỉ đạo thành lập Đặc Khu ủy mỏ để liên kết các đảng bộ và chi bộ vào một đảng bộ chung. Đặc khu ủy quyết định sáp nhập báo Hầm mỏ của Đảng bộ Cẩm Phả - Cửa Ông và báo Than của Chi bộ Mạo Khê lấy tên chung là báo Than, cơ quan ngôn luận của Đặc Khu ủy. Báo ra mỗi tháng hai số, mỗi số in tới vài trăm bản và được phát hành khắp Vùng mỏ.

Đầu năm 1931, do địch khủng bố dữ dội, báo Than lại một lần nữa phải ngừng xuất bản. Đồng chí Đặng Châu Tuệ bị lộ và bị bắt, sau đó ông bị giam tại Hỏa Lò rồi nhà tù Côn Đảo với mức án cầm cố chung thân.

Năm 1936, thực dân Pháp buộc phải trả tự do cho ông. Ra tù, ông tham gia viết báo Lé Travail (Báo Lao Động) nơi đồng chí Võ Nguyên Giáp đang làm việc thời điểm đó. Đầu năm 1938, ông được giao phụ trách đại lý báo của Đảng bộ Nam Định. Đến đầu năm 1939, ông được điều động về phụ trách hiệu sách “Phạm Đình Truy” của Đảng bộ Thái Bình, một cơ sở tuyên truyền của Đảng.

Năm 1941, đồng chí Đặng Châu Tuệ làm Bí thư Tỉnh ủy Thanh Hóa, chỉ đạo việc thành lập chiến khu du kích Ngọc Trạo và trực tiếp chỉ huy đội du kích chiến khu. Ông đã lãnh đạo đội du kích Ngọc Trạo cùng nhân dân cả nước thực hiện thành công Cách mạng tháng Tám năm 1945.

Sau Cách mạng tháng Tám, ông làm Chủ tịch Uỷ ban Hành chính lâm thời tỉnh Nam Định, Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến hành chính tỉnh Ninh Bình, Chánh án Tòa án Liên khu 3, Chánh tòa phúc thẩm Tòa án Nhân dân Tối cao cho đến lúc nghỉ hưu. Năm 1998, nhà cách mạng Đặng Châu Tuệ qua đời, hưởng thọ 92 tuổi.

Tưởng nhớ công lao của ông, ở Quảng Ninh, tên ông được đặt cho 2 đường phố: Đoạn Quốc lộ 18A dài 7km ở Cẩm Phả có điểm đầu là ngã hai Quang Hanh nối với đường Nguyễn Đức Cảnh, điểm cuối là ranh giới giữa TP Cẩm Phả - TP Hạ Long và một tuyến phố ở phường Cao Xanh, TP Hạ Long.