Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám 1945 ở Quảng Ninh

Sau khi nghĩa quân Đông Triều đánh chiếm tỉnh lỵ Quảng Yên (20/7/1945) mà không tốn một phát súng, cùng với những diễn biến trên cả nước, tình thế cách mạng ở Quảng Ninh khi ấy đã có những chuyển biến nhanh chóng, mở ra bước ngoặt đảm bảo cho khởi nghĩa thành công.

Từ ngày 13/8 đến 15/8/1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào (Tuyên Quang) đã quyết định phát động tổng khởi nghĩa. Uỷ ban khởi nghĩa do Tổng bộ Việt Minh thành lập đã ra quân lệnh số 1.

Thực hiện triệt để chủ trương khởi nghĩa của Đảng và quân lệnh của Uỷ ban Khởi nghĩa, dưới sự chỉ đạo của Mặt trận Việt Minh, công nhân và nhân dân các dân tộc Quảng Ninh bừng bừng khí thế đứng lên lật đổ ách thống trị của phát xít Nhật. Ngày 17/8/1945, Uỷ ban nhân dân cách mạng Uông Bí đã được thành lập. Ngày 24/8/1945, trước cuộc mít tinh lớn của nhân dân Quảng Yên, Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời thành lập và ra mắt công chúng.

Tại Hòn Gai và Cẩm Phả, việc giành chính quyền gay go hơn bởi bọn Việt Cách cũng đang ra sức tuyên truyền, lôi kéo quần chúng hòng cướp chính quyền. Uỷ ban quân sự cách mạng Chiến khu Đông Triều đã cử một trung đội du kích ra Hòn Gai hỗ trợ lực lượng Việt Minh.

Chiều 24/8/1945, một cuộc mít tinh lớn của đông đảo quần chúng đã được tổ chức tại sân Cây Tháp. Bọn Việt Cách định lợi dụng cuộc mít tinh để tuyên truyền, khoa trương thanh thế. Một cán bộ Việt Minh đã lên bục nói chuyện, phất cao cờ đỏ sao vàng, phổ biến các chính sách của Việt Minh. Lập tức, nhân dân đã hô vang các khẩu hiệu ủng hộ Việt Minh.

Ngày 26/8/1945, Uỷ ban nhân dân cách mạng Hòn Gai được thành lập, ra mắt công chúng. Hàng ngàn quần chúng đã tuần hành qua phố chính Hòn Gai, biểu dương lực lượng ủng hộ Việt Minh.

Trong khi đó ở Cẩm Phả, với sự hỗ trợ của một trung đội Đại đội Ký Con, nhân dân Cẩm Phả đã kiên quyết đấu tranh xua đuổi bọn Việt Cách, đón chào lực lượng cách mạng về giải phóng. Trước khí thế cách mạng của quần chúng, bọn Việt Cách phải rút chạy về Ba Chẽ. Ngày 27/9/1945, Uỷ ban nhân dân cách mạng Cẩm Phả được thành lập.

Tại tỉnh Hải Ninh, việc giành chính quyền ở Móng Cái vô cùng gay go, phức tạp. Tại đây, quân Tưởng kéo vào đóng ở thị xã Móng Cái, lợi dụng giải giáp quân Nhật đã trắng trợn quấy phá. Chúng dựng lên chính quyền tay sai là bọn Việt Cách, Việt Quốc cùng với bọn phỉ ra sức chống phá cách mạng. Ngày 7/5/1946, bộ đội ta từ Đầm Hà chia hai mũi đánh vào thị xã Móng Cái, kết hợp phân hoá kẻ thù mới giành được chính quyền.

Ở Tiên Yên, sau khi bọn Nhật rút đi, quân Tưởng, bọn Việt Cách và thổ phỉ người Hoa tràn xuống chiếm Tiên Yên. Tháng 9/1945, Chiến khu Đông Triều đã cử một đơn vị tiến ra Tiên Yên. Sau khi đánh thắng bọn Việt Cách và bọn phỉ, bằng đấu tranh ngoại giao khôn khéo, ta đã đuổi được bọn Tưởng ra khỏi Tiên Yên. Ngày 20/10/1945, chính quyền cách mạng đã ra mắt nhân dân Tiên Yên.

Giống như Tiên Yên, việc giành chính quyền ở Đầm Hà cũng phức tạp do bọn Việt Cách núp bóng quân Tưởng từ Hà Cối sang chiếm đóng Đầm Hà, kết hợp bọn phỉ người Hoa, phỉ địa phương điên cuồng chống phá. Phải sang tới đầu năm 1946, ta mới giải phóng được Đầm Hà và xây dựng chính quyền cách mạng ở đây.

Trong Cách mạng Tháng Tám 1945, dù bị phát xít Nhật hất cẳng nhưng thực dân Pháp vẫn cho các đơn vị hải quân chiếm đóng cảng Vạn Hoa trên đảo Cái Bầu (Vân Đồn) và đóng đồn Cao Cô Tô. Ngày 13/11/1945, Đại đội Ký Con đã quả cảm tấn công quân Pháp ở Cô Tô. Do quân Pháp đã chủ động phòng bị nên cuộc tấn công đã thất bại, nhiều cán bộ, chiến sĩ bị hy sinh, bị bắt đày ra Côn Đảo.

Dù ta chưa thành lập được chính quyền cách mạng ở một số huyện và xã nhưng có thể nói Cách mạng Tháng Tám 1945 ở toàn tỉnh Quảng Ninh nói chung đã thành công. Thắng lợi của cách mạng đã tác động sâu sắc đến đội ngũ công nhân mỏ, quần chúng. Đó chính là tiền đề cho thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Pháp 1946-1954.