Trăn trở di tích bến Cống Cái (Vân Ðồn)

Nằm trong hệ thống thương cảng cổ Vân Ðồn, di tích bến Cống Cái (thôn Sơn Hào, xã Quan Lạn, huyện Vân Ðồn) còn ẩn chứa nhiều bất ngờ thú vị cả về lịch sử con người và vùng đất này. Những điều ấy đã được khám phá bước đầu trong đợt khai quật khảo cổ do Ban Quản lý Di tích và Danh thắng (Sở VH-TT) và Viện Khảo cổ học tiến hành vào tháng 8 và đầu tháng 9 vừa qua.[links()]

Phát hiện mới

Ở Quan Lạn, các điểm di tích trong hệ thống thương cảng cổ Vân Ðồn rất nhiều. Vì vậy, việc phát lộ di vật sành sứ, gốm men khi làm đường (tháng 5-2014) để xây dựng lò đốt rác thải ở khu vực Cống Cái cũng không quá ngạc nhiên. Ông Nguyễn Trung Hà, Trưởng Phòng Quản lý di sản (Sở VH-TT) nhớ lại: Ðể làm nhà máy xử lý rác thải, đơn vị thi công phải cào cả khu vực đó lên, di vật phát lộ rất nhiều, đoàn chúng tôi đi khảo sát thậm chí sưu tầm được mấy bao hiện vật...

Các kết quả khảo sát sau đó tại khu vực này của Viện Khảo cổ học, Ban Quản lý Các di tích trọng điểm tỉnh (nay là Ban Quản lý Di tích và Danh thắng) và các chuyên gia khảo cổ học dưới nước quốc tế cũng tiếp tục thu thập thêm nhiều di vật, gồm: Ðồ trang trí đất nung, mảnh sứ, sành, gạch, ngói... chủ yếu vào đời Trần, số ít thuộc thời kỳ sớm hơn và muộn hơn. Các nghiên cứu cũng đã xác định được dấu tích tầng văn hoá thời Trần ở một số địa điểm, như Xóm Trong, thôn Sơn Hào và nhiều dấu tích có liên quan đến bến bãi ở khu vực bến Cống Cái - đồi Ðình (giếng nước, đá neo thuyền, các bậc nền...).

Các đại biểu tham quan di vật phát hiện được tại khu vực bến Cống Cái (Quan Lạn, Vân Ðồn) tại buổi báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích, tháng 9-2016.

Tham gia các đợt khảo sát dưới nước tại đây, TS Lê Thị Liên (Viện Khảo cổ học) và các cộng sự đã có những cơ sở nền tảng quan trọng để trở lại khai quật Cống Cái đợt này, từ đó thu được những kết quả quan trọng. Kết quả khảo sát phát hiện cả các dấu tích văn hoá thời kỳ tiền sử và thời kỳ lịch sử. Như tại cồn cát phía Bắc đền Vân Sơn phát hiện các mảnh gốm có đặc điểm của gốm Ðông Sơn niên đại 2.500 - 2.000 năm cách ngày nay; di tích Ðồng Chổi thuộc văn hoá Hạ Long với tầng văn hoá chứa gốm xốp, các di vật bằng đá như hòn kê - hòn đập, bàn mài, mảnh tước... Khảo sát ven bờ vụng Sơn Hào và trong phạm vi từ bến Con Quy đến ven bờ phía Bắc Ðồi Ðình đã phát hiện nhiều mảnh sành, gốm men thời Trần, thời Lê. Qua khai quật, đoàn sơ bộ nhận định: Khu vực bến Cống Cái - Sơn Hào đã từng có mật độ tập trung cư dân và có các hoạt động sôi nổi vào thời Trần, gồm sản xuất, khai thác biển, đồng ruộng và có thể cả các hoạt động quân sự của nhà Trần. Vào thời Lê, dường như các hoạt động chủ yếu tập trung trong vụng Sơn Hào, liên quan đến bến bãi. Các dấu tích kiến trúc có thể có nhiều loại hình, thuộc các thời kỳ khác nhau...

Ðánh giá về kết quả này, ông Kiều Ðinh Sơn, Giám đốc Bảo tàng tỉnh cho hay: Kết quả khai quật bến Cống Cái đã cho thấy sự phát triển liên tục từ thời Trần tới thời Lê. Ðây là định hướng quan trọng trong nghiên cứu thương cảng Vân Ðồn nói chung, bến Cống Cái - Sơn Hào nói riêng, gợi mở hướng tiếp cận xem liệu có liên quan đến chiến trận trên dòng sông Mang của tướng Trần Khánh Dư năm xưa? Ðặc biệt, về di tích Ðồng Chổi, ông Sơn đánh giá đây là phát hiện cực kỳ có giá trị cho khu vực đảo Quan Lạn. “Văn hoá Hạ Long trước đây chủ yếu nghiên cứu ở khu vực đảo Ngọc Vừng, giờ ở Quan Lạn vừa tìm thấy di vật lại có cả tầng văn hoá là điều rất đáng quan tâm, vì nó đẩy được lịch sử vùng đất này sâu hơn, toàn diện hơn” - ông cho hay.

Giải bài toán bảo tồn và phát triển

Qua kết quả khai quật bước đầu có thể khẳng định, bến Cống Cái - Sơn Hào là địa điểm quan trọng trong hệ thống thương cảng Vân Ðồn. Lịch sử của vùng đất này có thể còn sớm hơn nhiều, với sự có mặt của con người từ thời kỳ Ðá Mới ở khu vực Ðồng Chổi... Vì vậy, đoàn kiến nghị sớm khoanh vùng, đưa vào bảo vệ và tiếp tục có những đợt khảo sát, khai quật và nghiên cứu sâu hơn tại khu vực này.

Tuy nhiên, hiện nay, bến Cống Cái mới nằm trong danh mục kiểm kê, phân loại, chưa được xếp hạng nên không có bản đồ ranh giới, phạm vi bảo vệ. Chính vì vậy, lò đốt rác đã được xây dựng tại khu vực này và mới đưa vào sử dụng từ đầu tháng 9 vừa qua. TS Lê Thị Liên nhận xét: “Hiện nay, lò đốt rác xây ngay trong khu trung tâm di tích (nơi tập trung rất nhiều di vật ngay từ lúc mới phát hiện ra và kết quả khai quật hiện giờ đã khẳng định tầng văn hoá của nó cực kỳ quan trọng) và đã đi vào hoạt động, làm ảnh hưởng lớn tới cảnh quan, ô nhiễm môi trường khu di tích, cũng như cuộc sống người dân”.

Tiếp tục chủ ý này, TS Liên cho rằng, việc quy hoạch đúng hướng là rất cần thiết để bảo vệ giá trị về mặt văn hoá và tự nhiên khu vực này. Bà chia sẻ: Khoanh vùng bảo vệ di tích không phải là dừng các hoạt động. Như khu Sơn Hào vẫn có thể phát triển nghề đánh cá, thủ công nhưng không nên san bạt, đào đồi để lấy đất đá, thay đổi cảnh quan tự nhiên. Khu vực Cống Cái rất có tiềm năng để khai thác du lịch văn hoá, trải nghiệm đang là xu hướng phát triển du lịch hiện nay. Vụng Sơn Hào là một địa điểm lý tưởng cho du khách tham quan, chiêm ngưỡng khu cảng cổ, chiến trường xưa cả về thiên nhiên và về mặt văn hoá. Nhưng phát triển du lịch ở đây sẽ chịu tác động rất lớn của lò đốt rác, dù có nâng cấp thế nào thì về mặt cảm quan cũng rất dở. Không bảo vệ được di tích này chỉ vì 1 nhà máy rác thì cực kỳ phí, đáng tiếc. Ðể bảo vệ và phát huy giá trị đặc biệt của di tích trong bối cảnh phát triển ngành du lịch, trong đó có du lịch văn hoá như một mũi nhọn của Quảng Ninh thì cần sớm có kế hoạch đóng cửa và di dời lò đốt rác này...

Phan Hằng