Trăn trở làng nghề gốm sứ Đông Triều

Mặc dù ra đời muộn hơn so với một số làng nghề gốm nổi tiếng ở nước ta như: Bát Tràng (Hà Nội), Thổ Hà (Bắc Giang)... nhưng với những đặc trưng riêng có của mình, gốm sứ Đông Triều nhanh chóng được nhiều người biết đến bởi những dòng sản phẩm truyền thống. Tuy nhiên, điều đáng nói, đến nay làng nghề gốm sứ Đông Triều đang đứng trước nguy cơ ngày càng bị thu hẹp...

Gốm sứ Đông Triều một thời nổi tiếng, nay rất khó tiêu thụ...

Vang bóng một thời...

Nghề gốm sứ Đông Triều có từ lâu đời nhưng đến năm 1945, nghề này mới được khôi phục phát triển trở lại. Thời kỳ hưng thịnh nhất của làng gốm Đông Triều là vào những năm 60, 70 của thế kỷ trước; thời ấy một xóm nhỏ cũng có đến chục lò gốm sứ hoạt động. Hưng thịnh nhất của làng nghề này là những năm 80, với hai hợp tác xã sứ Ánh Hồng và Đông Thành, chuyên sản xuất gốm sứ xuất khẩu sang Liên Xô (cũ) và Đông Âu. Từ hai cơ sở này, Đông Triều đã hình thành nên 2 làng gốm sứ thủ công mỹ nghệ sầm uất với 9 doanh nghiệp và 70 hộ sản xuất, kinh doanh gốm sứ mỹ nghệ xuất khẩu, thu hút trên 1 nghìn lao động địa phương. Để phục vụ cho việc phát triển gốm sứ, thời kỳ này, tại đây còn mở cả trường Mỹ thuật công nghiệp tại chức để đào tạo cho người làm nghề gốm sứ.

Những cụ già trong làng gốm sứ Đông Triều kể lại rằng, ngay từ khi mới ra đời, những người thợ gốm ở đây đã rất dày công nghiên cứu cách pha chế, xử lý nguyên liệu làm gốm cũng như xây dựng kết cấu của lò đốt rỗng (nhiều khoang), tạo ra dòng gốm sứ nặng lửa với nhiệt độ nung đạt tới 1.300 độ C. Chính vì vậy, sản phẩm gốm sứ Đông Triều có độ bền cao, nước men trong và độ trắng đều. Đặc biệt, mỗi sản phẩm khi ra lò, gõ vào nghe rõ tiếng lanh canh vang như chuông ngân. Đây cũng là điểm khác biệt của gốm sứ Đông Triều so với các loại gốm khác, khiến cho các sản phẩm ngày càng trở nên nổi tiếng. Mỗi năm hàng trăm nghìn sản phẩm gốm, sứ Đông Triều được sản xuất và tiêu thụ cả trong và ngoài nước. Đây là thời hoàng kim của gốm sứ  Đông Triều.

Trải qua thăng trầm, nhất là do chuyển từ cơ chế bao cấp sang cơ chế thị trường, nhiều lò gốm của huyện đã phải tắt lửa vì không thích nghi được với môi trường kinh doanh mới. Năm 1991, hợp tác xã Ánh Hồng giải thể, Đông Thành cũng chỉ còn giữ lại được khoảng hơn chục hộ cá nhân...

Anh Trần Văn Đạo, một thợ gốm lành nghề ở khu Cầu Đất (xã Đức Chính) đang giới thiệu sản phẩm thô trước khi đưa vào lò nung.

Ngày càng thu hẹp

Theo ông Nguyễn Công Lệnh, Phó Chủ tịch Thường trực Hiệp hội Gốm sứ Đông Triều, đến thời điểm này, Đông Triều chỉ còn 34 hộ gia đình gắn bó với nghề làm gốm truyền thống (tập trung ở khu Ánh Hồng, Đông Thành) và khoảng gần chục doanh nghiệp, sản xuất kinh doanh gốm sứ, từ việc tận dụng thế mạnh của các làng nghề truyền thống để phát triển các dòng gốm sứ mỹ nghệ phục vụ xuất khẩu và phát triển du lịch tại chỗ. Riêng ở làng nghề gốm sứ Ánh Hồng, hiện tại chỉ còn 15 hộ sản xuất. Ông Nguyễn Sĩ Nha, Bí thư Chi bộ kiêm Chi hội trưởng gốm sứ khu Vĩnh Hồng, thị trấn Mạo Khê, cho biết: Trước đây, các hộ ở đây chủ yếu sản xuất chậu hoa nhưng đến bây giờ chủ yếu sản xuất chum đựng nước vì mặt hàng này dễ tiêu thụ hơn. Ông Nha trăn trở, mấy năm trở lại đây, các hộ dân gặp không ít khó khăn, sản phẩm khó tiêu thụ, giá bán sản phẩm rẻ, chi phí nhân công cao, tính ra sản xuất không có lãi nên nhiều hộ dân cũng không “mặn mà” với nghề. Anh Trần Văn Đạo (khu Cầu Đất, xã Đức Chính), một trong những hộ gắn bó lâu năm với nghề làm gốm sứ, chia sẻ: Hiện nay khu Cầu Đất cũng chỉ còn 9 hộ làm nghề gốm sứ. Sản phẩm sản xuất chính của các hộ dân là chậu hoa và chum vại. Mấy năm gần đây nguyên vật liệu sản xuất như: Đất, than, củi liên tục tăng giá, trong khi đó giá bán sản phẩm không tăng, nhiều hộ đã bỏ nghề.

Ông Nguyễn Công Lệnh, Phó Chủ tịch Thường trực Hiệp hội Gốm sứ Đông Triều, chia sẻ thêm: Gốm sứ là lợi thế, gắn với truyền thống của huyện, nhưng trong điều kiện hiện nay, người làm nghề gốm sứ có rất nhiều trăn trở. Đó là thị trường bị thu hẹp do suy thoái kinh tế chung, chế độ chính sách cho những người sản xuất làng nghề gốm sứ không ổn định…

Qua thực tế cho thấy, có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến làng nghề gốm sứ không phát triển được. Trong đó, khó nhất là về vốn, nhất là vốn cho các hộ sản xuất, doanh nghiệp siêu nhỏ đến nhỏ và vừa. Hiện các doanh nghiệp đều chưa được vay vốn vì điều kiện thế chấp rất ngặt nghèo, hạn mức cũng hạn hẹp. Hầu hết các hộ thủ công làm ăn manh mún, không có sự đầu tư thiết bị công nghệ, xuất khẩu sản phẩm chủ yếu uỷ thác, không xuất khẩu trực tiếp.

Được biết gần đây, huyện Đông Triều đã có chủ trương triển khai quy hoạch một điểm sản xuất tập trung để chuyển dần các hộ sản xuất kinh doanh của hai làng nghề và các doanh nghiệp có diện tích sản xuất hạn chế ra xa các khu trung tâm, vùng “lõi” đô thị của Đông Triều. Bởi lẽ, mặt bằng sản xuất của các hộ dân ở hai làng nghề Vĩnh Hồng và Đức Chính hiện nay rất chật hẹp, các hộ sản xuất nằm sâu trong khu dân cư gây ô nhiễm môi trường bởi bụi than, sỉ lò, xe chở đất cát... Tuy nhiên đến nay, địa điểm đã có nhưng huyện vẫn chưa kêu gọi được nhà đầu tư. Ông Nguyễn Sĩ Nha, Chi hội trưởng gốm sứ khu Vĩnh Hồng, cho biết, bà con làm gốm sứ rất mong có một khu sản xuất tập trung, có Ban quản lý chung điều hành sản xuất, có chính sách riêng để duy trì và phát triển làng nghề truyền thống của địa phương gắn với các điểm dừng chân của du khách trên địa bàn tỉnh.

Hiện nay, các hộ dân trong làng nghề phát triển sản xuất vẫn manh mún, mạnh ai người ấy làm, nên chất lượng sản phẩm cũng không được đảm bảo, khả năng tiêu thụ sản phẩm không cao, giá bán rẻ. Chính vì vậy, nhiều hộ gia đình đã thôi, không muốn sản xuất nữa.

Đứng trước thực trạng nguy cơ mai một của làng nghề gốm Đông Triều như hiện nay, thiết nghĩ cần phải có sự phối hợp đồng bộ từ các cấp chính quyền địa phương đến người dân làng gốm, gắn làng nghề với việc phát triển tham quan du lịch, đem lại cuộc sống ổn định cho người dân. Đồng thời góp phần quan trọng trong việc khôi phục và vươn tầm thương hiệu gốm sứ Đông Triều ra thị trường trong nước và quốc tế…

Thu Nguyên