Từ thương cảng Vân Đồn đến cảng hàng không Quảng Ninh

(GS.TS.NGND Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, nguyên Viện trưởng Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, trả lời phỏng vấn Báo Quảng Ninh)

- PV: Trước hết xin cảm ơn Giáo sư đã nhận lời trả lời phỏng vấn của Báo Quảng Ninh. Thưa Giáo sư, tỉnh Quảng Ninh đang tích cực hoàn thành một số hạ tầng có tính quyết định cho xây dựng Đặc khu kinh tế Vân Đồn. Liệu có mối liên hệ lịch sử nào giữa xây dựng Đặc khu kinh tế Vân Đồn hôm nay với  trang Vân Đồn xưa cùng hệ thống thương cảng đầu tiên của nước ta, thưa Giáo sư?

Giáo sư Nguyễn Quang Ngọc.

+ GS Nguyễn Quang Ngọc: Có thể trả lời ngay được là cũng dễ dàng nhận ra mối liên hệ lịch sử giữa việc xây dựng Đặc khu kinh tế Vân Đồn hiện nay với trang Vân Đồn xưa. Tôi được biết trước khi đi đến quyết định này, tỉnh Quảng Ninh đã triển khai chương trình nghiên cứu bài bản về thương cảng Vân Đồn. Nhiều chuyên gia của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, đặc biệt là các chuyên gia của Đại học Quốc gia Hà Nội kết hợp với Đại học Chiêu Hoà của Nhật Bản đã tổ chức nhiều cuộc khai quật khảo cổ học, nhiều chương trình điều tra, khảo sát tổng hợp trên thực địa và mở nhiều cuộc hội nghị, hội thảo, xuất bản được nhiều tập kỷ yếu có giá trị. Gần đây GS.TS Nguyễn Văn Kim (Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) đã tổng kết tất cả các nghiên cứu đó viết thành cuốn Vân Đồn - Thương cảng quốc tế của Việt Nam được đánh giá là một công trình học thuật có giá trị khoa học và giá trị phục vụ thực tiễn cao và đã được Đại học Quốc gia Hà Nội tặng giải thưởng công trình khoa học tiêu biểu năm 2014.

Biển và hải đảo là không gian sinh tồn và phát triển của cộng đồng người Việt Nam kể từ buổi bình minh của lịch sử, mà dấu tích văn hoá Hạ Long thuộc Hậu kỳ thời đại Đồ Đá mới là văn hoá hết sức đặc trưng của cư dân khai thác biển. Văn hoá Hạ Long đồng thời là một dòng văn hoá bản địa góp phần tạo thành nền văn minh Việt cổ và tô đậm thêm yếu tố biển của nền văn minh của thời đại dựng nước đầu tiên của Việt Nam.

Huyền thoại khởi nguyên luận của người Việt là truyền thuyết về họ Hồng Bàng nói về nguồn gốc của dân tộc Việt Nam là sự “kết duyên”, là sự “hòa hợp” của hai giống Tiên - Rồng: Tiên là Âu Cơ thuộc Lục quốc ở trên cạn và Rồng là Lạc Long Quân, thuộc Thuỷ quốc ở miền biển đảo Đông Bắc. Vị trí của biển đảo Quảng Ninh càng ngày càng trở nên đặc biệt trọng yếu khi nơi đây trở thành tuyến đầu đối mặt với tất cả các cuộc chiến tranh xâm lược, các chiến dịch nô dịch và đồng hoá xuất phát từ phương Bắc.

Đến giữa thế kỷ XII, dưới vương triều Lý Anh Tông, nhà Lý đã có cả một chiến lược biển đảo hoàn chỉnh với việc xây dựng hành dinh trại Yên Hưng tại khu vực TX Quảng Yên năm 1147 và thương cảng Vân Đồn ở huyện đảo Vân Đồn vào năm 1149. Hành dinh trại Yên Hưng là cơ quan của triều đình có nhiệm vụ quản lý cửa biển yết hầu của kinh đô Thăng Long và toàn bộ các vùng biển đảo của quốc gia Đại Việt, còn thương cảng Vân Đồn là cửa ngõ giao thương quốc tế chính thức và quan trọng nhất không chỉ của nhà Lý, mà của các vương triều Trần, Lê về sau.

Thế kỷ XXI, được toàn thế giới đánh giá là “thế kỷ của Đại dương”, Đảng và Nhà nước ta triển khai Chiến lược Biển và Luật Biển Việt Nam, trong bối cảnh ấy Quảng Ninh triển khai xây dựng Đặc khu kinh tế Vân Đồn là tính toán khoa học và hiệu quả, không chỉ khai thác được thế mạnh của thời đại hội nhập và toàn cầu hoá, mà còn phát huy được nội lực to lớn ở bên trong, trong đó có nguồn lực con người, nguồn lực lịch sử và văn hoá…

- PV: Cảng hàng không Quảng Ninh có thể ví là “thương cảng Vân Đồn trên không”. Giáo sư có thể cho biết rõ hơn lịch sử quá trình phát triển giao thương với các nước, từ vùng đất Quảng Ninh?

+ GS Nguyễn Quang Ngọc: Tôi không nói đến thời kỳ trước nhà Lý nữa, nhưng cũng phải thừa nhận một thực tế rằng, vì từ rất lâu đời vùng này đã giữ vai trò chính yếu trong giao thương quốc tế, nên đến tháng 12 năm 1149 nhân việc thuyền buôn 3 nước Trảo Oa (Java, Indonesia), Lộ Lạc và Xiêm La (đều thuộc Thái Lan ngày nay) vào Hải Đông xin cư trú buôn bán, vua Lý Anh Tông mới “cho lập trang ở nơi hải đảo, gọi là Vân Đồn để mua bán hàng hoá quý, dâng tiến sản vật địa phương”. Đây chỉ là chính thức hoá các hoạt động giao thương đã diễn ra thường xuyên trước đó mà thôi. Các nhà nghiên cứu Việt Nam và quốc tế (trong đó đặc biệt là các chuyên gia Nhật Bản) đã làm rõ Vân Đồn là hải cảng lớn nhất và trọng yếu nhất của quốc gia Đại Việt không chỉ riêng thời kỳ nhà Lý mà suốt cả các thời Trần, thời Lê... Hệ thống các cảng, bến này tuy có sự thay đổi vị trí và cả chức năng trong mỗi thời kỳ lịch sử, nhưng phạm vi được xác định hoàn toàn nằm trên khu vực huyện đảo Vân Đồn của tỉnh Quảng Ninh hiện nay.

Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch HĐND tỉnh Nguyễn Văn Đọc kiểm tra các điều kiện để thi công Cảng hàng không Quảng Ninh. Ảnh: Lan Hương

- PV: Giáo sư từng tham gia chủ trì Hội thảo khoa học 725 năm Chiến thắng Bạch Đằng (1288-2013), do UBND tỉnh Quảng Ninh và Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam tổ chức tại TX Quảng Yên. Từ giá trị Chiến thắng Bạch Đằng, Giáo sư có thể cho biết những bài học lịch sử gì về huy động nguồn lực tinh thần và vật chất đối với tỉnh Quảng Ninh nói riêng, cũng như cả nước nói chung, để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hôm nay?

+ GS Nguyễn Quang Ngọc: Tổng kết những bài học lịch sử của chiến thắng Bạch Đằng ngày 9 tháng 4 năm 1288 xưa nay có rất nhiều, nhưng theo tôi tổng kết chuẩn xác và kiệt xuất hơn cả vẫn là tổng kết của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn vào năm 1300 (trước lúc ông qua đời). Ông khẳng định, sở dĩ chúng ta giành được chiến thắng là “vì vua tôi đồng tâm, anh em hoà thuận, cả nước nhà góp sức”. Ông lý giải cội nguồn của chiến công này chính là chính sách thân dân: “Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy”. Dân tin, dân theo thì thành công. Dân không tin, dân không theo thì thất bại. Giữ nước chính là giữ dân vậy. Muốn giữ dân, một chính quyền phải thực sự vì dân.

Câu chuyện 727 năm trước trên sông Bạch Đằng cho đến hôm nay vẫn còn nguyên giá trị. Tôi vẫn tin là lớp lớp con cháu của chủ nhân Đại thắng Bạch Đằng năm xưa vẫn tiếp nối truyền thống Bạch Đằng để làm nên những kỳ tích Bạch Đằng Giang của thời đại mới.

- PV: Điều tâm đắc của Giáo sư về lịch sử của tỉnh Quảng Ninh?

+ GS Nguyễn Quang Ngọc: Trong số 63 tỉnh, thành của Việt Nam thì Quảng Ninh là nơi đi đầu, khai mở phát triển mạnh mẽ nhất về truyền thống yêu nước, chống ngoại xâm, giữ vững chủ quyền quốc gia lãnh thổ, lãnh hải.

Quảng Ninh là nơi hội tụ sức sống của cả nước, làm nên chiến thắng Bạch Đằng, trở thành biểu tượng cao nhất của truyền thống yêu nước chống ngoại xâm của dân tộc.

Quảng Ninh là nơi vua Lê Thánh Tông đã đẩy truyền thống giữ vững từng thước núi, từng tấc biển của Tổ quốc lên đỉnh cao nhất của thời quân chủ, mà dấu ấn sâu đậm nhất, ngời sáng nhất là tuyên ngôn khắc trên vách núi Bài Thơ “giữ cho muôn thuở Trời Nam núi sông còn mãi” (Thiên Nam vạn cổ hà sơn tại).

Quảng Ninh là nơi sinh thành giai cấp công nhân Việt Nam, nơi khởi nguồn của các phong trào đấu tranh cách mạng và xây dựng quê hương đất nước mạnh giầu. Thật hiếm có một tỉnh nào khác trên đất nước ta cho đến thời điểm hiện nay đã có đến 4 thành phố là các đô thị loại I, loại II, loại III; 2 thị xã là đô thị loại IV; một đặc khu kinh tế Vân Đồn, nhiều khu công nghiệp, du lịch, dịch vụ nổi tiếng và rất nhiều vùng nông thôn đang tăng tốc phát triển trở thành các xã, các huyện nông thôn mới. Tôi tin Quảng Ninh sẽ là địa phương hoàn thành sớm công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá và đô thị hoá so với các địa phương khác trong cả nước.

Quảng Ninh còn là điểm đến của cả nhân loại với kỳ quan Vịnh Hạ Long, là nơi được cả Thế giới ngưỡng vọng ở tinh thần hoà giải và yêu thương của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Đất và người, lịch sử và văn hoá của Quảng Ninh thật hết sức đặc biệt.

- PV: Trân trọng cảm ơn Giáo sư!

Trương Thiếu Huyền (Thực hiện)