Tướng cận vệ quyền lực đứng sau cuộc đảo chính Niger

Năm 2011, sau hai thập kỷ phục vụ trong quân đội Niger, Tiani đã được trao một trong những vị trí quan trọng nhất trong binh nghiệp: Chỉ huy đơn vị cận vệ tinh nhuệ với 700 thành viên, có nhiệm vụ bảo vệ tổng thống.

Nhưng tuần trước, tướng Tiani đã điều động các binh sĩ dưới quyền làm điều ngược lại. Hôm 26/7, lực lượng cận vệ tiến hành đảo chính, bắt và quản thúc Tổng thống Niger Mohamed Bazoum, 64 tuổi, tại dinh thự.

Ông Bazoum đã lên tiếng kêu gọi các lực lượng trung thành chống lại nhóm đảo chính, nhưng Tổng tham mưu trưởng Lực lượng Vũ trang Niger Abdou Sidikou Issa sau đó thông báo quân đội ủng hộ đội cận vệ "nhằm tránh nổ ra đối đầu giữa các lực lượng có thể gây thương vong".

Đến ngày 28/7, Tiani, 59 tuổi, xuất hiện trên truyền hình nhà nước Niger, tuyên bố mình là lãnh đạo chính quyền chuyển tiếp, nói rằng cuộc đảo chính diễn ra vì "tình hình an ninh ngày càng tồi tệ" của đất nước.

Ông dường như đề cập đến tình trạng mất an ninh dai dẳng do cuộc nổi dậy Hồi giáo kéo dài hàng thập kỷ đã giết chết hàng nghìn binh sĩ và dân thường trên khắp khu vực Sahel. Đây cũng là lý do mà các lãnh đạo quân sự ở nước láng giềng Mali và Burkina Faso đưa ra khi tiến hành các cuộc đảo chính trong ba năm qua.

"Chúng ta không thể tiếp tục chính sách như hiện nay, vì chúng có nguy cơ khiến đất nước dần biến mất", ông nói.

Niger là một trong những quốc gia nghèo nhất châu Phi, nhưng có trữ lượng uranium khổng lồ. Quốc gia này đã chứng kiến hàng loạt cuộc đảo chính kể từ khi giành được độc lập từ Pháp vào năm 1960 và đang chìm trong bạo lực.

Tiani là người đã quen với những bất ổn. Ông sinh năm 1964 tại một ngôi làng nhỏ ở vùng Filingue, tây nam Niger. Vùng Filingue thuộc khu vực Tillaberi đầy biến động, nơi đã chứng kiến những cuộc giao tranh đẫm máu suốt gần 8 năm qua giữa quân đội chính phủ với lực lượng nổi dậy có liên kết với tổ chức khủng bố al-Qaeda và nhóm Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng, cũng như các tay súng cực đoan từ nước láng giềng Nigeria.

Ông gia nhập quân đội năm 1985 và được điều đi làm nhiệm vụ khắp đất nước. Theo tiểu sử do hội đồng quân sự cầm quyền mới công bố, ông từng tham gia trấn áp cuộc nổi dậy của người Tuareg tại thị trấn miền bắc Agadez vào những năm 1990.

Hồ sơ cho thấy Tiani từng được đào tạo ở Pháp, Maroc, Senegal và Mỹ, nơi ông theo học trường Cao đẳng An ninh Quốc tế tại Fort McNair, Washington.

Trước khi trở thành chỉ huy đội cận vệ tổng thống, Tiani đã phụ trách lực lượng quân đội Niger đóng tại vùng Zinder ở phía nam, gần biên giới Nigeria, và khu vực Agadez, miền bắc đất nước, nơi trong nhiều thế kỷ là điểm nóng về buôn người và hàng lậu qua sa mạc Sahara.

Ông từng giữ vai trò chỉ huy và quan sát viên nước ngoài cho các lực lượng của Liên Hợp Quốc và khu vực trong những cuộc xung đột ở Bờ Biển Ngà, Cộng hòa Dân chủ Congo hay Sudan. Với đóng góp của mình, Tiani đã được trao tặng một số danh hiệu quân sự cao nhất đất nước.

"Tiani không nổi tiếng bên ngoài giới quân sự, nhưng ông ấy là người có nền tảng và quyền lực không thể phủ nhận", Ibrahim Yahaya Ibrahim, nhà nghiên cứu từ tổ chức tư vấn Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, trụ sở tại Brussels, Bỉ, nhận xét.

Trên thực tế, Tiani là đồng minh trung thành của cựu tổng thống Mahamadou Issoufou, người tiền nhiệm của Tổng thống Bazoum. Issoufou đã bổ nhiệm Tiani làm chỉ huy lực lượng cận vệ cách đây hơn một thập kỷ và trao cho ông quân hàm cấp tướng vào năm 2018.

Theo cựu thị trưởng Agadez Rhissa Ag Feltou, Tiani "rất kín đáo" và "vô cùng thân thiết" với cựu tổng thống Issoufou.

"Ông ấy là người hiểu rất rõ về hệ thống. Tiani là một phần quan trọng của bộ máy lãnh đạo trong hơn một thập kỷ qua", Rhissa nói. "Nhưng ông ấy lại quay lưng với chính quyền vào thời điểm đất nước đang đau khổ. Đây là thời điểm khó khăn đối với Niger, có thể là thời kỳ thách thức nhất trong lịch sử đất nước chúng tôi".

Tổng thống Bazoum tiếp tục giữ Tiani làm chỉ huy đội cận vệ sau khi tiếp quản quyền lực, nhưng quan hệ giữa họ đã xấu đi trong vài tháng qua, theo các nguồn tin chính phủ am hiểu vấn đề. Họ cho biết Tổng thống Bazoum đã cân nhắc việc tìm người thay thế Tiani.

Trong lúc đó, Tiani bắt đầu né tránh "các nghi lễ và hoạt động chính thức" liên quan đến Tổng thống và cử cấp phó, đại tá Ibroh Amadou Bacharou, cũng là thành viên trong chính quyền mới, đại diện cho mình.

Một quan chức chính phủ cho hay Tiani, theo lệnh của Issoufou, đã "biến lực lượng cận vệ tổng thống thành một cỗ máy quân sự hùng mạnh được trang bị vũ khí hiện đại".

Tháng 3/2021, lực lượng cận vệ của Tiani đã đập tan một âm mưu đảo chính, khi các binh sĩ từ một căn cứ quân sự gần thủ đô Niamey tìm cách chiếm dinh tổng thống chỉ 48 giờ trước khi Bazoum tuyên thệ nhậm chức.

Nhóm chỉ trích Tiani nói rằng ông là một lãnh đạo gây tranh cãi, nhưng những người thân cận lại mô tả ông là một tướng lĩnh "dũng cảm" và "được trọng vọng".

"Làm sao ông ấy có thể lãnh đạo người của mình trong cuộc đảo chính nếu họ không tin tưởng ông?", Issa Abdou, nhà hoạt động dân sự tại Niger, nói.

"Tướng Tiani là một sĩ quan đã chứng tỏ được bản thân trên thực địa", cựu quân nhân Niger Amadou Bounty Diallo nhận xét.

Trong phát biểu trên truyền hình hôm 28/7, Tiani đã chỉ trích chiến lược an ninh của Tổng thống Bazoum. Ông tuyên bố sẽ xóa bỏ mọi mối hợp tác giữa Niger với Burkina Faso và Mali, mặc dù khu vực tiếp giáp giữa ba quốc gia là trọng điểm cho các hoạt động chống khủng bố. Ông cũng chỉ trích việc chính quyền Bazoum thả "các thủ lĩnh khủng bố".

Giờ đây, Tiani đã trở thành trung tâm trong hỗn loạn tại khu vực vốn đã tương đối bất ổn. Các cường quốc trong khu vực đã đe dọa can thiệp quân sự nếu ông không đưa Tổng thống Bazoum trở lại nắm quyền trong vài ngày tới.

"Tiani đã chỉ ra tất cả vấn đề của đất nước như tham nhũng, chính sách quản trị và quản lý ngân sách yếu kém", Rhissa, cựu thị trưởng Agadez, bình luận. "Liệu ông ấy có thể giải quyết chúng hay không? Điều đó vẫn còn ở phía trước".