Hát đúm ở Hà Nam

Quảng Ninh có hơn 20 dân tộc anh em cùng sinh sống lâu đời. Một số dân tộc đã lưu giữ được đến ngày nay các làn điệu dân ca truyền thống của dân tộc mình. Người Tày ở Bình Liêu có hát then, người Sán Chỉ ở Tiên Yên có hát Soóng Cọ, người Sán Dìu ở Vân Đồn có hát Soọng Cô, còn người Kinh ở ven biển có hát đúm - hay còn gọi là hát ghẹo, hát giao duyên. Hát đúm có ở Vạn Ninh (Móng Cái), Thắng Lợi (Vân Đồn), làng chài Cửa Vạn trên Vịnh Hạ Long nhưng hát đúm mang tính địa phương, giữ được tính nguyên bản nhất thì phải là ở Hà Nam (Quảng Yên).

Giải thích về “hát đúm”, có ý kiến cho rằng đúm ở đây có nghĩa là đàn đúm, là tập hợp của một nhóm người tham gia hát giao duyên. Về nguồn gốc, theo cuốn “Theo dòng lịch sử” của cố GS.Trần Quốc Vượng (NXB Văn Hoá, 1996) thì đầu thế kỷ XV, một loạt các vùng ven biển thuộc Hải Phòng, Quảng Ninh (ngày nay) được cư dân đồng bằng Bắc Bộ ra khai phá. Trong quá trình di dân, các sinh hoạt văn hoá tinh thần cũng có sự kế thừa. Vì thế, hát đúm ở vùng Hà Nam nói riêng, Quảng Ninh nói chung có thể có nguồn gốc từ trung tâm đồng bằng sông Hồng. Hát đúm là một trong những biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực: Cầu mùa, luôn là ước nguyện không chỉ của cư dân nông nghiệp mà còn của các cư dân ngư nghiệp.

Trình diễn hát đúm tại lễ hội Tiên Công ở Hà Nam (Quảng Yên).

Theo nghiên cứu của ông Nguyễn Thanh Sĩ, nguyên Giám đốc Sở VH-TT Quảng Ninh thì hát đúm ở Hà Nam tới nay thống kê được có khoảng hơn 2.300 câu, chia thành 15 tiểu mục căn cứ vào nội dung bài hát, như: Hát chào, hát gặp, hát hỏi, hát mời trầu, hát đố, hát cưới… Hát đúm ở Hà Nam - tuy lối hát cơ bản không khác mấy các vùng miền khác nhưng căn cứ vào không gian, thời gian, mục đích trình diễn có thể chia làm ba loại hình chủ yếu: Hát hội (hát trong dịp lễ hội, tết), hát trong lao động sản xuất và hát đám cưới. Người xưa mượn câu hát để bày tỏ các ước vọng về thời tiết mưa thuận, gió hoà, để chào hỏi nhau, mời nước, mời trầu, đố nhau... Trai gái mượn câu hát để làm quen, kết bạn: Tìm em khắp cả Hà Nam/ Hưng Học, Hải Yến tìm nàng, nàng ơi… hay tỏ tình: Bây giờ anh mới gặp nàng/ Anh xin kết nghĩa đá vàng từ đây/ Em về thưa với mẹ thầy/ Cho anh đi lại chốn này hay không… Thậm chí, khi ghen tuông, người ta cũng mượn câu hát đúm giãi bày: Tôi làm cho tả cho tơi/ Tôi làm cho nó bỏ rời anh ra/ Làm cho nát đám cỏ gà/ Cho chim lìa tổ cho hoa lìa cành v.v..

Nghệ sĩ Vùng mỏ Thanh Quyết, Chủ nhiệm CLB Hát đúm TX Quảng Yên cho biết, cùng là hát đúm nhưng ở Hà Nam giữ được những lời cổ, nguyên gốc nhất. Trong nhiều bài, tính địa phương rất rõ nét với từng tên đất, tên làng, còn hát đúm ở Móng Cái, Vân Đồn, Cửa Vạn đều đã có sự pha trộn các vùng miền. Lý do là tại các địa phương này, ngư dân có nguồn gốc từ nhiều nơi khác di cư đến. Họ mang theo giai điệu của quê hương họ hoà trộn, làm mất tính nguyên gốc.

Nghệ sĩ Thanh Quyết kể, trước đây, cứ mỗi dịp làng xã quê chị (phường Phong Hải, TX Quảng Yên) có lễ hội lại phải mời những đội hát bên Thuỷ Nguyên (Hải Phòng) sang phục vụ. Chị chợt nghĩ, quê mình cũng có nhiều người biết hát đúm, cớ sao mình không tập hợp mọi người hát cho người trong làng xã nghe? Nghĩ vậy, chị đã đi gặp những người biết hát đúm trong các làng, bày tỏ suy nghĩ của mình. Vậy là CLB Hát đúm Yên Hưng - nay là TX Quảng Yên ra đời, đến ngày 20-8-2013 là đúng 10 năm tuổi. Hiện CLB có 23 thành viên - chủ yếu là ở các xã, phường vùng Hà Nam, trong đó có 3 người được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam là hai cụ Ngô Đăng Nhuận, Phạm Thị Thành và chị Phạm Thanh Quyết - Chủ nhiệm CLB. Người nhiều tuổi nhất 81 tuổi, trẻ nhất là 17 tuổi. Vào các ngày 20 hàng tháng, các thành viên CLB lại tập trung tại nhà chị Thanh Quyết để sinh hoạt, tập bài. Những dịp Hà Nam có lễ hội, CLB đều tham gia biểu diễn phục vụ người xem và du khách. Nghệ sĩ Thanh Quyết cho biết, tất cả các thành viên tham gia CLB đều phải có lòng say mê, yêu nghệ thuật hát đúm mới “trụ” được, bởi mọi người đều phải tự bỏ tiền đóng kinh phí mua sắm quần áo, trang thiết bị, góp quỹ chi cho các buổi sinh hoạt…

Tuy nhiên, theo chị Thanh Quyết, cái khó khăn về vật chất, với chị và CLB không đáng lo bằng việc hiện nhiều thành viên CLB đều đã cao tuổi, như hai nghệ nhân Ngô Đăng Nhuận và Phạm Thị Thành, người 81, người 80 tuổi, cụ Bùi Huy Tâm 78 tuổi, cụ Nguyễn Đình Luyện 80 tuổi... sức khoẻ ngày một yếu. Trong khi đó, giới trẻ đa phần tìm đến những bài hát, bản nhạc mới hip hop. “Những công trình kiến trúc vật thể như đình, chùa hư hại người ta nhìn thấy ngay, chứ những cái vô hình như hát đúm có mất đi, dễ mà mấy ai thấy được” - chị Quyết chia sẻ.

Đại Dương