Hòn Gai nguyên gốc là Hòn Gấc, Hongay hay Hồng Hải?

Hòn Gai (tên cũ của TP Hạ Long) có xuất xứ từ nguyên là gì? Người thì bảo nó vốn là Hòn Gạc, nhưng trong các văn bản hành chính thời Pháp thuộc, do tiếng Pháp không có dấu, nên lúc “phiên âm ngược” từ tiếng Pháp ra tiếng Việt, người đọc là Hòn Gấc, người đọc là Hòn Gai... Lại có người bảo xưa Hòn Gai có nhiều cây gai, nên gọi là Hòn Gai, lại có cách đọc là Hồng Gai v.v..

Mới đây, trong khi đi tìm tư liệu cho bài viết về tên phố, tên đường của Hòn Gai dưới thời Pháp thuộc, tình cờ chúng tôi tiếp cận được bài viết có tựa đề: “Hát” hay không “Hát”? của ông Nguyễn Dư (Việt kiều Pháp) đăng trên mục Phê bình lý luận, Tạp chí  Sông Hương, Diễn đàn Hội Liên hiệp VHNT Thừa Thiên - Huế (tapchisonghuong.com.vn) ngày 27-10-2011. Trong bài viết của mình, ông Dư đã lý giải về xuất xứ từ nguyên của địa danh Hòn Gai theo một cách khác. Chúng tôi xin trích giới thiệu cùng bạn đọc để tham khảo...

Tuy bảng mẫu tự của tiếng Pháp chỉ có một chữ h nhưng mẹo văn phạm lại phân biệt “h câm” (h muet) và “h kêu” (h aspiré). “H câm” chỉ có mặt lấy lệ, có miếng chứ không có tiếng. “H kêu” - gọi là kêu nhưng thực tế thì cũng im hơi lặng tiếng như... “h câm”!.

Chuyện người Pháp không phát âm chữ h đứng đầu một từ thì ai cũng biết rồi. Các cụ có câu “Câm hay nói, què hay đi”. Câm như La baie d’Along thì Vịnh Hạ Long cũng hết chỗ nói. Chịu thua. Tiếng Pháp “hát” như vậy mới chướng tai người Việt.

Bây giờ xin qua chuyện... đáng nói. Tên Hòn Gai gốc gác ra sao?

Nước ta nằm cạnh Thái Bình Dương, có rất nhiều đảo, cù lao, hòn... Vô số hòn: Hòn Chồng, hòn Chén, hòn Phụ Tử, hòn Vọng Phu, hòn Khoai Lang, hòn Con Trâu, hòn Mái Nhà... Thông thường thì hòn là một hòn đảo hoặc một hòn núi nhỏ. Trừ vài hòn như Hòn Gai (Quảng Ninh), Hòn Đất (Kiên Giang), không phải là đảo, cũng không phải là núi.

Bản đồ thời Pháp ghi rõ Hòn Gai xưa là Hồng Hải.

Tên Hòn Đất bình dân như cục đất hay viên đất. Dễ hiểu. Không có gì để bàn. Còn Hòn Gai? Chẳng lẽ lại lấy gai kết thành hòn để chơi như trò đánh còn, đánh phết hay... đá cầu mây? Mù mờ hơn nữa là Hòn Gai có lúc còn được gọi là Hồng Gai. Cụ Phan Khôi có bài thơ Hồng gai (Hồng nào hồng chẳng có gai/Miễn đừng là thứ hồng dài không hoa...) nhưng Hồng gai của cụ Phan Khôi không dính dáng gì với cái tên thị xã Hồng Gai trước đây. Hòn Gai hay Hồng Gai dứt khoát không có nghĩa là một mớ gai được kết thành... hòn, hay một cái gai màu hồng. Vậy Hòn Gai là cái gì?

Báo L’Illustration (Pháp) ngày 28 tháng 4 năm 1883, có bài viết về tình hình tại Bắc Kỳ cho biết quyết tâm của Đại tá hải quân Henri Rivière: “La position de Hong-Hay, dans La baie de Along dut également être occupée”. (Vị trí Hong-Hay trong Vịnh Hạ Long cũng cần phải được chiếm đóng). (Les grands dossiers de L’Illustration, Le livre de Paris, 1993, tr.60).

Bản đồ ngày xưa do người Pháp vẽ ghi là Hong Hai. Hòn Gai cũng nằm trong Vịnh Hạ Long. Vậy, Hong-Hay hay Hong Hai có phải là Hòn Gai không?

Câu hỏi này được Eugène Langlet (1875-1947) trả lời một cách gián tiếp (trong cuốn Le peuple Annamite - Người An Nam, NXB Berger-Levrault ấn hành năm 1913, tr.297): Hongay: hông: rose, rouge; hai: mer - endroit où la mer est rouge. (Hongay là Hồng Hải, nơi đây nước biển màu đỏ).

Giải thích của Langlet thật bất ngờ. Hongay tiếng Việt là Hồng Hải. Tiếc rằng Langlet không cho biết hai điều: Địa danh Hồng Hải (báo L’Illustration viết là Hong-Hay) có hay không? Nếu địa danh này có thì tại sao Hồng Hải (Hong-Hay) lại trở thành Hongay?

1- TP Hạ Long ngày nay có phường Hồng Hà, phường Hồng Hải và phường Hồng Gai . Rõ ràng Hồng Hải là một địa danh có thật. Ngày xưa đã được Langlet nói đến và ngày nay vẫn còn tồn tại. Phường Hồng Hà nằm tại cửa sông. Nơi đây nước sông màu hồng, giống nước sông Hồng của Hà Nội. Phường Hồng Hải nằm cạnh bờ biển. Nơi đây nước biển màu hồng, màu đỏ như Langlet cho biết. Hồng Hải được báo L’Illustration viết là Hong-Hay, bản đồ ghi là Hong Hai.

2- Địa danh Cao Hải được người Pháp phiên âm là Koua-Hay, Koua-Ha, Kau-Ai. Chữ Hải được phiên âm là Hay, Ha, Ai (hiện tượng h câm)  (H. Cosserat, La route mandarine de Tourane à Hué, Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH), 1-1920). Hồng Hải được phiên âm là Hong-Hay, Hong-Ai.

3- Tiếng Pháp đa âm. Người Pháp có thói quen hay ghép liền nhiều từ Việt Nam có hai âm tiết như Hanoi, Haiphong, Danang, Saigon, cagna (cái nhà), congai (con gái) v.v.. Vì thế mà Hong-Ai được ghép liền thành Hongai.

Năm 1883, Hồng Hải được báo L’Illustration viết khá đúng là Hong-Hay. Tuy nhiên, Hong-Hai hay Hong-Hay phải “hát” trước, “hát” sau. Hát hai bè khó quá. Chi bằng bỏ một chữ h, rồi ghép liền hai từ thành Hongai hay Hongay. Dễ dàng mà lại... du dương. Thông thường, từ Hải phiên âm ra tiếng Pháp phải viết bằng chữ i âm sắc (như Hai của Hải Phòng). Để tránh phiền phức, có thể tạm thay i âm sắc bằng y. Như trường hợp Yên Bái được viết là Yen-Bay, Móng Cái là Mong-Cay. Có người muốn tiếng Việt nói là Yên Báy, Móng Cáy cho đúng... như Tây !

Người Pháp gọi sai, viết nhầm Hồng Hải thành Hongai. Người Việt đương thời lại lầm tưởng Hongai là tiếng Pháp, đã nhanh nhảu... phiên âm sang tiếng Việt thành Hòn Gai (chữ g của Hong bị đưa sang từ sau), thậm chí thành Hồng Gai (chữ g thay cho chữ h câm). Tên Việt bị Pháp bóp méo đã đành. Tên Pháp lại được người Việt sửa sai... sai thêm một lần nữa. Thế là... “Lợn lành chữa thành lợn què” là vậy đó.

Hồng Hải là tên cha ông ta đặt ra. Một địa danh bị thời cuộc làm cho biến tướng. Cũng may là ngày nay tên Hồng Hải vẫn còn, vẫn giữ được bản sắc Việt Nam…

Trần Minh (Sưu tầm, giới thiệu)