Tri thức dân gian của ngư dân trên Vịnh Hạ Long

Trải qua nhiều thế hệ sinh sống, gắn bó với biển, ngư dân các làng chài trên Vịnh Hạ Long đã đúc kết được rất nhiều kinh nghiệm trong đời sống sinh hoạt, trong đánh bắt hải sản. Các kinh nghiệm này được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trở thành vốn tri thức không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của ngư dân Hạ Long.

Theo những lão ngư ở làng chài Cửa Vạn có tuổi đời gần một thế kỷ nhưng còn đầy minh mẫn như Nguyễn Văn Nuôi, Nguyễn Văn Hưu… thì kinh nghiệm về sông nước, các hiện tượng về thiên nhiên, thời tiết hay sự biến động của thuỷ triều đã giúp ngư dân lựa chọn những phương thức đánh bắt hải sản phù hợp. Đồng thời, sự hiểu biết về mùa vụ, di cư, sinh sản của các loài hải sản đã giúp ngư dân đánh bắt hiệu quả nhất. Bằng cách quan sát bầu trời, hướng gió, màu nước biển… ngư dân có thể đoán tình hình thời tiết để có thể quyết định ra khơi hay không. Chẳng hạn, khi trời đang xanh trong bỗng nhiên âm u, đang gió mùa mà có gió nồm nam, khi kéo lưới thấy có vẩn đục, trên mặt nước xuất hiện những quầng sáng… thì chắc chắc trời sắp có bão hay thời tiết bất thường. Những người nhiều kinh nghiệm còn có thể nhìn về hướng tây lúc mặt trời mọc xem màu mây để suy đoán trong ngày có mưa hay không. Tất cả những tri thức ấy, ngư dân trên Vịnh Hạ Long đều rút ra từ cuộc sống mưu sinh hàng ngày, được truyền miệng lại cho các thế hệ.

Lão ngư Nguyễn Văn Hưu ở làng chài Cửa Vạn là người có rất nhiều kinh nghiệm đi biển.

Do hoàn cảnh kinh tế khó khăn trước đây, nhiều ngư dân dù chỉ qua “vỡ lòng”, nhưng hầu hết họ đều nắm rất chắc sự sinh trưởng, di chuyển của từng loài cá. Mùa nào, mưa hay nắng, sáng hay chiều… thì cá đi theo đàn, cá nổi nhiều nhất. Chẳng hạn như cá tráp chuyên ăn chìm, cá song chuyên sống ở cồn, cá mực nước kém thì ăn nổi, nước thường thì ăn chìm. Mùa rét cá thường bơi sát đáy, trời đang mưa mà hửng nắng cá sẽ bơi vào sát các cồn nơi nước cạn… Cũng bởi nắm chắc giờ giấc khi nào đi ăn, khi nào đi ngủ của các loài cá mà ngư dân mới chọn thời điểm thích hợp để buông câu, giăng lưới.

Không chỉ am hiểu thiên nhiên, thời tiết, tính nết của các loài cá, ngư dân Hạ Long còn có rất nhiều bài thuốc dân gian chữa bệnh thông thường. Nguyên liệu là những loài thực vật mọc trên các đảo đá hoặc một số loài hải sản đánh bắt được. Ngư dân Hạ Long sử dụng khá phổ biến cây Bọng hôi phơi khô chữa ghẻ, lở; cây Đơn xương phơi khô, sao với rượu rồi đun nước uống chữa hậu sản, cây Phất dụ núi chữa bệnh băng huyết, cây Lá na để chữa cảm thương hàn. Nếu bị dính sứa độc thì đun nước muối sát lên người; bị gai cá đuối đâm phải thì dùng gạo nếp nhai nhỏ đắp vào… Ngày nay, thuốc tây đã phổ biến, điều kiện chăm sóc sức khoẻ đã không còn nhiều khó khăn nhưng các bài thuốc dân gian vẫn được ngư dân các làng chài trên Vịnh Hạ Long sử dụng khá phổ biến trong cuộc sống hàng ngày.

Liên quan đến tri thức dân gian, ngư dân trên Vịnh Hạ Long có những tục kiêng kỵ mà người “ngoại đạo” hẳn ngạc nhiên và thú vị như kiêng không bước qua hay giẫm chân lên các ngư cụ, phụ nữ kiêng không đứng ở mũi thuyền, hàm ý sẽ mất đi may mắn. Không chèo thuyền chắn ngang thuyền người khác khi thuyền đó đang chuẩn bị đi đánh bắt cá. Không nướng ốc trong bếp, vì như thế người khác sẽ lấy đi sự may mắn của gia đình…

Trải qua thời gian, tác động của cuộc sống mới nhưng những tri thức dân gian, những điều kiêng kỵ vẫn được ngư dân các làng chài trên Vịnh Hạ Long bảo tồn, lưu giữ đến hôm nay như một nét văn hoá truyền thống dung dị mà đầy nhân văn. Du khách có thể tìm hiểu qua các hình ảnh, hiện vật trưng bày tại Trung tâm Văn hoá nổi Cửa Vạn, hoặc từ chính các ngư dân - những người sáng tạo ra văn hoá Hạ Long.

Đại Dương