Sách chữ Nôm của người Sán Chỉ

Người Sán Chỉ ở Quảng Ninh không có chữ viết riêng phải sử dụng hệ thống chữ Hán, phần biểu nghĩa, phần biểu âm ghép lại thành chữ Nôm của riêng mình. Họ còn giữ lại được rất nhiều sách cúng, sách dạy học, lưu trữ văn học dân gian chép tay bằng chữ Nôm khá phong phú.

Mới đây, ở Tuyên Quang và Bắc Giang, các nhà nghiên cứu sưu tầm đã phát hiện được 2 bộ sách chữ Nôm chép tay của người Sán Chỉ. Mỗi bộ bao gồm hàng nghìn câu thơ, câu hát. Ở Quảng Ninh, chưa có công trình nào sưu tầm, nghiên cứu về vấn đề này. Tuy nhiên, trong quá trình đi thực tế tại địa phương, chúng tôi đã phát hiện ra một số bộ sách của người Sán Chỉ ở các xã Đại Dực, Đại Thành (Tiên Yên) và Húc Động (Bình Liêu).

Nghệ nhân Ưu tú Lỷ A Sáng giới thiệu các cuốn sách chữ Nôm của ông.

Những người giữ sách nhiều nhất là các thầy cúng. Nghệ nhân Ưu tú Lỷ A Sáng ở thôn Phài Giác, xã Đại Dực là người còn lưu giữ vài chục cuốn sách chữ Nôm. Ông Sáng giữ nhiều sách bởi ông là thầy cúng. Muốn thực hiện được các nghi lễ tâm linh một cách bài bản của người Sán Chỉ buộc thầy cúng phải thông thạo chữ Nho (chữ Nôm). Bộ sách cúng của ông Sáng có 12 cuốn. Nếu kể hết đến những cuốn sách khác ghi lại lời hát soóng cọ, phong tục tập quán tín ngưỡng thì ông có đến vài chục cuốn. Hay như thầy cúng Lỷ A Tầu ở thôn Kéo Cai, xã Đại Thành hiện nay tuổi đã cao nhưng vẫn có thể đi cúng và nhớ được rất nhiều bài cúng, trình tự các lễ cúng. Có được điều đó là do ông Tầu đã thuần thục chữ Nôm và thường xuyên đọc lại sách để “văn ôn, võ luyện”.

Người Sán Chỉ giữ gìn bộ sách cúng rất cẩn thận, khi không cúng tế, họ cho vào một chiếc hộp sơn son, thếp vàng rồi đặt lên ban thờ. Trong gia đình, chỉ có đàn ông mới được sử dụng sách cúng còn phụ nữ thì không được phép đụng vào. Hiện giờ, ít có hộp son ấy nữa, mà chủ yếu là các tủ sách, hòm sách cá nhân lưu giữ tất cả các sách của gia đình, như: Sách tục lệ làm ma, làm cưới, sinh con, sách xem ngày tháng, sách ghi lại các bài hát dân ca .v.v.. Nếu không đến thăm vào dịp cúng lễ thì phải thân tình lắm bà con mới mang sách ra cho xem.

Sách chữ Nôm của người Sán Chỉ, mà cụ thể là sách cúng thường được viết trên giấy dó và ảnh hưởng nhiều của ngôn ngữ nói, ít tính bác học nhưng giàu chất dân gian. Sách cúng của người Sán Chỉ phản ánh quan niệm dân gian của họ về tín ngưỡng, tâm linh. Người Sán Chỉ thờ hỗn hợp cả Nho giáo, Đạo giáo và Phật giáo cùng với tín ngưỡng dân gian bản địa. Do đó, hệ thống thần chủ của họ gồm cả Thái Thượng Lão Quân, Đức Phật, Khổng Tử, Ngọc Hoàng, Thần Nông, Địa Trạch, Phục Dược Bà, Phát Dược Tiên, Long Vương, sơn thần, thổ địa, ma quỷ chiếu ba mươi sáu góc trời và 28 tầng địa ngục .v.v.. Các bài cúng đều có nội dung cầu cho gia đình bình an, tai qua nạn khỏi, phúc lộc đầy nhà.

Sách chữ Nôm của người Sán Chỉ còn lưu giữ nhiều tư liệu tri thức dân gian phản ánh kinh nghiệm sản xuất, vai trò của nước trong việc trồng cấy, kinh nghiệm sống hài hoà với thiên nhiên, cộng đồng .v.v.. Cả sách cúng và sách hát của người Sán Chỉ thường được viết dưới dạng văn vần cho dễ nhớ, dễ thuộc. Tuy nhiên, hiện nay, trong làng người Sán Chỉ không phải ai cũng đọc được hết nội dung của bộ sách. Với người dân tộc khác nếu biết Hán Nôm tiếp cận bộ sách cũng khá khó khăn bởi họ viết theo lối mượn chữ Hán để ký âm tiếng nói của dân tộc Sán Chỉ, theo cách riêng của người Sán Chỉ. Các thầy cúng người Sán Chỉ thì ngày một thưa vắng dần vì tuổi tác. Bởi vậy, trước khi có những công trình nghiên cứu văn hoá bài bản, muốn hiểu biết ký ức của dân tộc mình, nhất định thanh niên Sán Chỉ hiện nay phải học lấy chữ Nôm của cha ông.

Huỳnh Đăng