Đền Cửa Ông – Cặp Tiên và những giá trị "2 trong 1"

Quá trình khởi dựng, tồn tại, phát triển của quần thể di tích đền Cửa Ông – đền Cặp Tiên gắn với vùng Cửa Suốt cũng như danh tướng Trần Quốc Tảng nói riêng, những chiến công của nhà Trần trong lịch sử dựng nước và giữ nước nói chung. Đây là di sản quý báu đã và đang được các lớp thế hệ hôm nay gìn giữ, phát huy tương xứng giá trị.

Đức Ông vùng Cửa Suốt

Tượng Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng trên đỉnh đồi, nằm trong quần thể khu di tích đền Cửa Ông.

Lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc ta đã chứng minh vùng biển đảo Đông Bắc giữ vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, trong đó Cẩm Phả là vùng cửa ngõ hiểm yếu. Các đoàn thuyền binh xâm lược từ phương Bắc vào sông Bạch Đằng đều phải qua vùng biển Bái Tử Long – Hạ Long, do đó, nơi này gọi là Cửa Suất (sau gọi là Cửa Suốt). Cửa Suốt dưới thời Trần gồm toàn bộ phần đất liền thuộc châu Cẩm Phả xưa, trong đó có Cửa Ông (nay thuộc TP Cẩm Phả) và núi Cặp Tiên (nay thuộc xã Đông Xá, huyện Vân Đồn).

Với vị trí quan trọng như vậy, các vương triều nước ta luôn cắt cử những vị tướng tài ra trấn giữ vùng biển này. Trần Quốc Tảng là một trong số đó. Ông đã được tướng quân Trần Hưng Đạo và vua Trần giao cho trấn giữ cửa biển này trong cả 2 cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông lần 2 và lần 3. Sau khi chiến thắng giặc Nguyên Mông lần 3 vào năm 1288, Trần Quốc Tảng được sắc phong Tiết độ sứ, là chức quan võ rất to. Sau này, ông còn được phong tước hiệu là Hưng Nhượng Vương rồi Hưng Nhượng Đại Vương, sau khi mất được truy tặng là Thái úy (vương triều Trần chỉ có 5 người được phong chức này).

Cuộc đời và sự nghiệp của danh tướng Trần Quốc Tảng được tái hiện trong lễ hội đền Cửa Ông hằng năm.

Lịch sử cũng chép rằng, giai đoạn từ sau 1288 đến khi qua đời (năm 1313), Trần Quốc Tảng dành phần lớn thời gian trấn giữ vùng Đông Bắc. Việc ông trấn giữ vùng Hải Ninh – An Bang thuộc tỉnh Quảng Ninh đã trở thành hình ảnh sâu đậm trong nhận thức của nhân dân địa phương từ bao đời nay. Sau khi ông mất, nhân dân lập đền thờ, tương truyền rất linh thiêng, do đó đền còn có tên gọi khác là Đông Hải linh từ. Nhân dân kính trọng và vinh danh Trần Quốc Tảng là Đức Ông nên đền còn có tên gọi khác là đền Đức Ông. Cửa Suốt về sau thành tên Cửa Ông là như vậy.

Di tích “2 trong 1”

Đền Cửa Ông nằm trên dãy núi cao gần 100m, ở vị trí rất “đắc địa”. Từ dưới chân núi lên trên gồm 3 khu vực thờ tự (đền Hạ, đền Trung và đền Thượng) gồm nhiều công trình khác nhau. Thần chủ đền là Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, phối thờ Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn và gia thất cùng các tướng lĩnh của Ngài. Bên cạnh đó còn thờ Trung Thiên Long Mẫu, Tam tòa thánh Mẫu, Phật, Hoàng Cần, Sơn thần, Thủy thần…

Đền Cửa Ông là một điểm đến thu hút đông đảo người dân, du khách bốn phương hằng năm.

Trở thành Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia từ năm 1989, đến cuối năm vừa qua, quần thể di tích đền Cửa Ông đã được xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt. Không gian văn hóa này trở thành nơi tổ chức lễ hội đền Cửa Ông, đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2016. Lễ hội được mở hằng năm vào chính hội mùng 3 và mùng 4/2 âm, để hướng về cội nguồn với một vùng đất “địa linh nhân kiệt”, gắn với những nhân vật lịch sử đã “hóa thần” và trở thành tâm thức của người Việt. Lễ hội cũng mang biểu tượng của tinh thần chiến đấu chống giặc ngoại xâm bảo vệ đất nước, thể hiện qua nghi thức rước Đức Ông vi hành với hàng chục đoàn rước, hàng ngàn người tham gia. Đây còn là sự biểu tượng hóa một cuộc tuần du, hành quân đi đánh giặc ở vùng biên ải, bảo vệ đất nước, giữ yên cuộc sống thanh bình. Sau quá trình mai một, năm 1996 lễ hội được phục dựng và trở thành nhu cầu không thể thiếu trong đời sống văn hóa tâm linh của người dân trên địa bàn.

Nằm trong quần thể Di tích quốc gia đặc biệt đền Cửa Ông còn có đền Cặp Tiên (xã Đông Xá, Vân Đồn). Đền thờ cô bé Cửa Suốt, quan Chánh, các nhân thần và thờ Mẫu. Tương truyền, cô bé Cửa Suốt là con gái Trần Quốc Tảng, thống lĩnh thủy quân cùng cha trấn giữ nơi này, sau khi mất thường hiển linh giúp dân, âm phù đánh giặc rất linh ứng. Điểm đặc biệt nữa là khu vực này còn có Giếng Tiên nằm ngay bên bờ biển, khi triều lên có bị ngập thì sau đó lại ngọt trở lại, quanh năm không bao giờ hết nước. Tương truyền, giếng này liên quan đến các vị tiên nên dùng nước này da dẻ sẽ trắng trẻo, mịn màng, gặp nhiều may mắn trong cuộc sống.

Quần thể di tích đền Cửa Ông nay được mở rộng với những không gian mới.

Khu di tích đền Cửa Ông - Cặp Tiên cũng có giá trị thẩm mỹ cao, thể hiện qua nghệ thuật kiến trúc, chạm khắc tượng, các bộ vì, bức cốn, hoành phi, câu đối. Trải qua chiến tranh và thăng trầm của lịch sử, nay di tích vẫn còn bảo lưu được nhiều pho tượng cổ, bức hồi hậu cung đền Thượng, tam quan của thời kỳ trước với nghệ thuật đắp nổi các đề tài tứ linh, tứ quý, hoa lá cách điệu mềm mại, tỉ mỉ…

TP Cẩm Phả hiện đang triển khai Quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị đền Cửa Ông với tổng kinh phí gần 800 tỷ đồng. Nay di tích đã và đang được đầu tư với diện mạo khang trang, bề thế, tương xứng giá trị và đáp ứng nguyện vọng của đông đảo người dân, du khách bốn phương.   

Phan Hằng