Gian nan bảo tồn nhà cổ

Mặc dù trải qua bao thăng trầm, biến cố lịch sử, chiến tranh, thiên tai, sự phát triển của đô thị, nhưng đến nay, nhiều ngôi nhà cổ của người Hoa ở Tiên Yên hay những công trình mang đậm kiến trúc nhà Pháp tại Quảng Yên vẫn được gìn giữ và bảo tồn. Tuy nhiên, không thể phủ nhận một điều, với sự “ăn mòn” của thời gian, những “di sản” này ít nhiều đang bị xuống cấp, hư hỏng dần và công tác trùng tu, bảo tồn đang gặp không ít khó khăn...

Một góc phố cổ Thống Nhất (huyện Tiên Yên) còn lưu giữ được những ngôi nhà cổ của người Hoa trước đây.

Cố gắng gìn giữ nếp nhà xưa

Tìm về phố Tiên Yên (hay còn gọi thị trấn Tiên Yên) vào một ngày đầu năm mới Xuân Đinh Dậu, cờ đỏ sao vàng trên những ngôi nhà cổ như tô điểm cho các tuyến phố thêm rực rỡ. Theo các cao niên nơi đây kể, phố Tiên Yên ngày đó bé như “lòng bàn tay” so với bây giờ. Nó được thiết kế thành những ô bàn cờ nhỏ, tựa nét gần giống phố cổ Hội An (Quảng Nam). Nét đặc trưng của những ngôi nhà cổ người Hoa là tường nhà xây bằng đá cuội tròn, trần nhà làm bằng gỗ lim, giữa các tầng của căn nhà được nối nhau bằng 1 cầu thang gỗ nhỏ và có ban công phía ngoài. Dãy nhà được xây kề gối vào nhau, có chung bức tường, chiều cao ngôi nhà từ 2-3 tầng. Đặc biệt, sân sau mỗi căn nhà đều có một giếng trời để đón khí trời và ánh sáng tự nhiên. Mặc dù trải qua nhiều năm với bao biến cố, thay tên, đổi chủ nhưng đến nay nhiều hộ sinh sống trong ngôi nhà cổ vẫn đang cố gắng gìn giữ, bảo tồn nguyên vẹn được những nếp nhà xưa.

Gia đình ông Hoàng Minh Quế, số nhà 107, phố Thống Nhất, thị trấn Tiên Yên (huyện Tiên Yên) là một trong những hộ tiêu biểu trong việc gìn giữ, bảo tồn tốt nhà cổ của người Hoa ở Tiên Yên. Khi chúng tôi đến thăm đặt vấn đề tìm hiểu về ngôi nhà cổ, ông Quế tỏ ra vui mừng, bên ấm trà nóng mời khách ông chia sẻ: Năm 1983, sau khi Nhà nước hoá giá, gia đình ông đã dành dụm hơn 4,2 triệu đồng mua lại ngôi nhà 2 tầng rộng hơn 50m2 của người Hoa để làm ăn, sinh sống. Trước khi bán, gia chủ của ngôi nhà cho biết niên đại của nó ngót nghét được hơn 70 năm tuổi. Hơn 30 năm gắn bó với ngôi nhà cổ đến nay, gia đình ông mới chỉ sửa chữa duy nhất một lần do mưa, bão làm hỏng mái nhà. Toàn bộ kiến trúc bên ngoài, sàn gỗ và một số đồ dùng trong nhà vẫn được gia đình ông gìn giữ như một báu vật quý. “Để bảo tồn nguyên vẹn ngôi nhà cổ đến hôm nay, gia đình tôi phải đắn đo với nhiều phương án. Nhất là vào mỗi mùa mưa bão, chúng tôi phải chống lụt để bảo vệ ngôi nhà không bị ngập úng. Nhiều đêm mưa to, cả gia đình phải thức trắng đêm ngăn bờ, tát nước giải ngập, tránh không để tường nhà, sàn gỗ ngập nước dẫn đến mục nát, hư hỏng. Giờ xung quanh khu phố mọc lên nhiều ngôi nhà cao tầng, biệt thự đẹp, nhưng chưa bao giờ gia đình tôi nghĩ đến chuyện dỡ bỏ nhà cổ, mà luôn tìm cách bảo tồn và khôi phục gìn giữ cho con cháu mai sau...” - ông Quế nói.

Từ Tiên Yên, theo QL18A, chúng tôi tìm về vùng đất Quảng Yên - nơi còn lưu giữ khá nhiều công trình mang dấu ấn kiến trúc Pháp nằm rải rác trên các con phố. Theo nhiều sử sách ghi chép, năm 1883, sau khi chiếm được Quảng Yên, thực dân Pháp đã xây dựng nơi đây thành tỉnh lỵ, tập trung bộ máy cai trị cả vùng Đông Bắc. Bên cạnh đó, thực dân Pháp còn xây khá nhiều công trình: Trại lính, dinh tỉnh trưởng, sở mật thám, nhà tù, kho bạc, nhà đoan, nhà công sứ, mở rộng các khu phố cổ như: Ngô Quyền, Phạm Ngũ Lão, Trần Khánh Dư. Đến nay, hơn 1 thế kỷ đã trôi qua, “mục sở thị” lại những con phố này, nhiều hộ sống trong những ngôi nhà kiến trúc Pháp ở Quảng Yên dù đã đổi chủ hoặc tu sửa nhiều lần nhưng nó vẫn giữ được nét phong cách nhà kiến trúc Pháp xưa. Nổi bật những công trình đó phải kể đến: Nhà công sứ tỉnh Quảng Yên (nay là trụ sở UBND TX Quảng Yên), ngôi nhà số 41, đường Hoàng Hoa Thám; nhà số 15, đường Trần Khánh Dư; nhà số 36, đường Ngô Quyền (trên 100 tuổi), 2 ống khói nhà máy kẽm (phường Yên Giang)... Đa số những ngôi nhà kiến trúc Pháp tại Quảng Yên thiết kế xây tường gạch dày để giữ hơi ấm mùa đông, còn mùa hè nhà ở rất thoáng mát. Trên gác 2 đều có các vòm cuốn gạch. Dưới các cuốn vòm có các hàng lan can được trang trí bằng các hoa văn, hình dáng độc đáo.

Trụ sở làm việc của UBND TX Quảng Yên - công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu được bảo tồn rất tốt.

Ông Thầm Hồng Hải, gia chủ số nhà 14, đường Trần Khánh Dư, cho biết: “Hơn 100 năm qua, ngôi nhà này đã được truyền qua 3 thế hệ, từ đời ông nội đến bố tôi và giờ đến lượt tôi. Hơn bao giờ hết, đây không chỉ là niềm tự hào của cả gia đình tôi mà còn cộng thêm cả trách nhiệm gìn giữ nếp nhà xưa của cha ông đã để lại. Để bảo tồn nó một cách nguyên vẹn chúng tôi thường xuyên khắc phục, sửa chữa kịp thời nhưng không làm biến dạng mà phải giữ được vẻ đẹp nguyên gốc của ngôi nhà. Tuy nhiên, lo lắng hiện nay, nhiều ngôi nhà kiến trúc Pháp ở Quảng Yên đang đối mặt với tình trạng xuống cấp nặng và ngày càng mai một đi. Vì vậy, muốn bảo vệ chúng tốt hơn cần sự chung tay, hợp tác của cơ quan chức năng và chính quyền địa phương...”.

Cách nào để bảo tồn...?

Theo thống kê sơ bộ của Phòng Văn hoá - Thông tin hai huyện Tiên Yên và Quảng Yên, hiện nay cả 2 địa phương còn khoảng hơn 70 nhà cổ, nhà kiến trúc Pháp. Trong đó huyện Tiên Yên có 35 nhà cổ (gồm 4 nhà kiến trúc Pháp, còn lại chủ yếu là nhà cổ người Hoa). Riêng TX Quảng Yên còn khoảng hơn 40 ngôi nhà kiến trúc Pháp (chủ yếu tập trung các công trình nhà ở của người dân, còn lại nằm rải rác ở các cơ quan nhà nước, trường học...). Lo lắng lớn nhất hiện nay đối với các công trình này đang đối mặt với nguy cơ xuống cấp, hư hỏng, mai một dần.

Chúng tôi đã làm một cuộc khảo sát nhỏ tại 15 hộ sinh sống trong những ngôi nhà cổ, nhà kiến trúc Pháp ở Tiên Yên và Quảng Yên về phương án bảo tồn các công trình này, trong đó đưa ra 4 đáp án lựa chọn: Thứ nhất các chủ hộ cần giữ nguyên hình dáng kiến trúc bên ngoài, cấu trúc bên trong, mật độ xây dựng, số tầng và chiều cao; thứ hai cần giữ nguyên kiến trúc bên ngoài có thể thay đổi cấu trúc bên trong tuỳ theo mục đích sở hữu của từng hộ; thứ ba cần quy hoạch, rà soát danh sách, xếp loại, sau đó để các chủ hộ tự trùng tu theo ý muốn; thứ tư các công trình nhà cổ, nhà kiến trúc thời Pháp được trùng tu sửa chữa cần có sự tham gia, tư vấn hoặc hỗ trợ kinh phí của Nhà nước. Kết quả khảo sát cho thấy có tới 10/15 phiếu lựa chọn phương án thứ tư; 4 phiếu chọn giải pháp thứ ba; 1 phiếu chọn giải pháp thứ nhất. Qua khảo sát thấy đa số nguyện vọng của các hộ dân muốn công tác bảo tồn có sự tham gia, tư vấn hỗ trợ của Nhà nước, tuy nhiên do các công trình này chưa nằm trong danh mục xếp hạng di tích nên rất khó cấp kinh phí duy tu, sửa chữa thường xuyên.

Ngôi nhà của gia đình ông Thầm Hồng Hải, số nhà 14, đường Trần Khánh Dư, TX Quảng Yên (nằm cạnh ngôi nhà đang sửa) mang nét cổ kính kiến trúc thời Pháp.

Bà Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Trưởng Phòng Văn hoá - Thông tin huyện Tiên Yên, cho biết: Vài năm gần đây, mặc dù địa phương đã chú ý đến công tác bảo tồn hệ thống nhà cổ, nhà kiến trúc Pháp, tuy nhiên vì thiếu nhân lực, kinh phí nên chưa thể cải tạo, trùng tu ngay được. Khó khăn lớn nhất hiện nay, hầu hết những nhà cổ này thuộc quyền sở hữu của người dân, khi xuống cấp họ có quyền sửa chữa, chuyển nhượng, bán hoặc xây lại theo ý muốn nên rất khó có thể quản lý được. Về giải pháp trước mắt huyện sẽ tập trung triển khai Đề án phát triển du lịch huyện Tiên Yên giai đoạn 2020 tầm nhìn đến năm 2030, trong đó dự kiến sẽ lựa chọn một đến vài tuyến phố đi bộ kiểu mẫu phục vụ phát triển du lịch. Lồng ghép với đó, thời gian tới, huyện sẽ tích cực tuyên truyền vận động nâng cao ý thức về bảo tồn nhà cổ, nhà kiến trúc Pháp cho các hộ dân.

Tiến sĩ Nguyễn Văn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, người đã bỏ ra số tiền lớn mua lại một ngôi nhà cổ theo kiến trúc Pháp ở Quảng Yên đặt làm văn phòng Trung tâm phục vụ cho công tác nghiên cứu, sưu tầm, trưng bày cổ vật, chia sẻ: Muốn bảo tồn tốt các công trình nhà kiến trúc Pháp ở Quảng Yên, cách duy nhất nên bảo tồn chúng theo kiểu ứng dụng; khuyến khích sự chuyển giao sở hữu cho những gia chủ yêu quý nhà cổ, hiểu biết văn hoá và có điều kiện bảo vệ nó. Ngoài ra, địa phương nên lồng ghép tuyên truyền mạnh mẽ về ý thức bảo vệ di sản cho các hộ dân để họ có cách ứng xử phù hợp với những giá trị của các công trình mình đang sở hữu. Bên cạnh đó, muốn trùng tu phục chế các công trình, nhà kiến trúc Pháp một cách bền vững cần có đội thợ lành nghề phối hợp các chuyên gia hiểu biết sâu về văn hoá nhằm xác định những “giá trị gốc” của nó để có phương án duy tu, bảo dưỡng phù hợp.

Trao đổi với chúng tôi, ông Nguyễn Trung Hà, Trưởng Phòng Quản lý di sản (Sở Văn hoá - Thể thao), cho biết: Những ngôi nhà cổ người Hoa, nhà kiến trúc Pháp ở Tiên Yên và Quảng Yên có giá trị lớn về mặt văn hoá lịch sử, kiến trúc... có thể khai thác phục vụ phát triển du lịch. Tuy nhiên, trải qua nhiều năm sử dụng, các công trình này đang bị mai một và xuống cấp nghiêm trọng. Trong khi các công trình này không nằm trong danh mục xếp hạng di tích (trừ dãy nhà bệnh viện Pháp ở Tiên Yên nằm trong cụm di tích Khe Tù được xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh) nên không có kinh phí trùng tu, bảo tồn chúng. Vì vậy, muốn bảo tồn chúng thì việc đầu tiên và quan trọng nhất mà địa phương cần sớm tiến hành điều tra hiện trạng, đánh giá và phân loại các công trình kiến trúc, sau đó xem xét có cơ chế đặc thù hỗ trợ, tư vấn khuyến khích cho các hộ dân. Về lâu dài, muốn bảo tồn bền vững chúng ta phải tiến hành khảo sát, đánh giá, phân loại và xếp loại di tích...

Phạm Tăng