PGS. TS Nguyễn Chu Hồi: "Vịnh Hạ Long là niềm tự hào Việt Nam và trách nhiệm Việt Nam"

Nhân dịp kỷ niệm 20 năm vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới (lần thứ 2), phóng viên Trung tâm Truyền thông tỉnh đã có cuộc trò chuyện, trao đổi với PGS. TS Nguyễn Chu Hồi, Chủ tịch Hội Thiên nhiên và Môi trường biển, thành viên Ban chỉ đạo Diễn đàn Đại dương toàn cầu (GOF), nguyên Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Biển và Hải đảo Việt Nam về một số vấn đề trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản vịnh Hạ Long.

- Với sự quan tâm và có nhiều nghiên cứu về vùng biển, đảo Quảng Ninh, ông đánh giá như thế nào về những giá trị nổi bật của vịnh Hạ Long?

+ Thiên nhiên đã ban tặng cho tỉnh Quảng Ninh vịnh Hạ Long nằm trong quần thể đảo đá vôi Hạ Long - Cát Bà với khoảng 2.400 hòn đảo lớn nhỏ, bao gồm cả phần vịnh Bái Tử Long ở phía bắc và quần đảo Long Châu phía nam Cát Bà thuộc TP Hải Phòng. Quần thể này là di sản thiên nhiên độc đáo, đặc hữu hiếm thấy trên thế giới, mà vịnh Hạ Long là tâm điểm, với các giá trị di sản ngoại hạng cấp toàn cầu và quốc gia. Ông cha ta đã nói đơn giản rằng những thứ gọi là di sản chính là “của để đời” mà thiên nhiên và nhân loại gửi gắm cho nhân dân Quảng Ninh thay mặt gìn giữ, phát huy giá trị đích thực và vốn có của nó cho muôn đời sau. Nhận thức đúng như vậy, Quảng Ninh có quyền kiêu hãnh, tự hào về vùng đất, vùng biển quê hương mình, bên cạnh đó cũng phải ý thức rõ về trách nhiệm toàn cầu với “viên ngọc xanh” trên nền biển bạc này.

Vịnh Hạ Long sở hữu những giá trị ngoại hạng toàn cầu - là kết quả của quá trình karst diễn ra hàng triệu năm trong một vùng đá vôi tuổi Carbon-Pecmi. Quá trình đó vẫn âm ỷ diễn ra hiện nay và “bàn tay tạo hóa” đã để lại cho vùng biển vịnh Hạ Long một cảnh quan sơn thủy hữu tình, một phong cảnh thiên nhiên kỳ thú của khoảng 1969 hòn đảo đá vôi lớn nhỏ, muôn hình vạn trạng. Vịnh cũng chứa đựng: Mức độ đa dạng cao của các thực thể địa chất khác nhau; tính mỹ học với các cảnh quan nổi và ngầm dưới đáy biển đẹp lung linh; sự kỳ vĩ, độc đáo và đặc sắc của một quần thể đảo đá vôi với các dấu vết của nhiều hóa thạch động thực vật còn hằn trên vách đá, trong các hang động karst; các giá trị sinh thái và đa dạng sinh học tự nhiên đặc biệt của một vùng karst hóa bị ngập chìm dưới biển theo tiêu chí của Công ước Đa dạng sinh học.

Chính vì thế, năm 1994 vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới theo tiêu chí 3 của Công ước Di sản thế giới (Công ước), có cảnh quan thiên nhiên nổi bật với vẻ đẹp mang giá trị thẩm mỹ cao. Năm 2000, UNESCO công nhận vịnh lần thứ 2 là Di sản thiên nhiên thế giới với giá trị toàn cầu nổi bật về địa chất lịch sử, địa mạo karst theo tiêu chí 1 của Công ước. Ngày 11/11/2011, vịnh Hạ Long lại tiếp tục được bình chọn là một trong 7 Kỳ quan thiên nhiên thế giới mới do Tổ chức New7Wonders thực hiện. Suốt từng ấy năm, không chỉ là di sản thiên nhiên biển, vịnh Hạ Long thực sự trở thành “Thương hiệu biển lớn, riêng của Việt Nam”, đã khảm vào tình cảm của bạn bè khắp thế giới dành cho biển Việt Nam, đồng nghĩa với “Niềm tự hào Việt Nam và trách nhiệm Việt Nam”.

Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long là một trong những điểm đến hấp dẫn hàng đầu của du lịch Việt Nam. Ảnh: Hùng Sơn

- Sau 20 năm vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới lần thứ 2 (về giá trị địa chất, địa mạo), ông có thể đánh giá về công tác bảo tồn, phát huy giá trị của di sản trong thời gian qua? (đặc biệt về việc phát huy giá trị địa chất, địa mạo gắn với phát triển du lịch biển đảo tại Quảng Ninh)

+ Có thể nói, nhận thức đúng đắn về tầm vóc của Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long, nên ngay từ khi được UNESCO vinh danh vào năm 1994, với sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế, Chính phủ đã ủy nhiệm cho Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhiệm vụ quản lý nhà nước đối với di sản và UBND tỉnh Quảng Ninh trực tiếp quản lý, bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị của di sản. Công tác bảo tồn, phát huy giá trị của di sản đã từng bước được hiện thực hóa thành hàng loạt hoạt động phù hợp, tuân thủ theo hướng dẫn của Công ước Di sản thế giới và trực tiếp là hướng dẫn của UNESCO. Công tác bảo tồn các giá trị ngoại hạng toàn cầu và phát huy giá trị đi kèm của vịnh Hạ Long luôn được xác định là vấn đề ưu tiên cao nhất, được cân nhắc, được lồng ghép trong quá trình hoạch định chính sách, chiến lược, kế hoạch đầu tư phát triển của quốc gia, vùng và của tỉnh Quảng Ninh, cũng như của TP Hạ Long.

Đặc biệt, Quảng Ninh đã tập trung gìn giữ và khai thác có chọn lọc những giá trị địa chất, địa mạo của một vùng đảo karst để phát triển du lịch biển đảo với các hình thức đa dạng. Gần đây, các giá trị kinh tế từ bảo tồn đóng góp cho ngân sách địa phương rất đáng kể, trong khi các giá trị di sản vẫn được bảo vệ, bảo tồn ở mức cho phép. Phát triển du lịch sinh thái, thân thiện và hài hòa với thiên nhiên biển đảo như vậy, nếu được duy trì theo đúng nghĩa của nó, sẽ là mô hình phát triển “Kinh tế dựa vào bảo tồn” (Conservation-based economy), góp phần xây dựng kinh tế biển xanh ở nước ta theo tinh thần Nghị quyết 36-NQ/TW ngày 22/10/2018 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Ngoài ra, năng lực, thể chế quản lý di sản được tăng cường cả ở cấp quốc gia và tỉnh, trong đó có nguồn nhân lực và các cơ chế, chính sách điều phối, phối hợp, kiểm soát mức độ tuân thủ cũng như xử lý vi phạm luật pháp, phát huy các giá trị di sản của vịnh.

- Vậy những khó khăn, thách thức trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị của Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long hiện nay theo ông là gì?

+ Mặc dù đã làm được một khối lượng công việc lớn trong suốt 20 năm qua, đã thu được những thành tựu cơ bản nói trên, nhưng công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị đích thực của Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long vẫn đang phải đối mặt với không ít khó khăn, thách thức cả ngắn hạn và dài hạn. 

Một là, nhận thức toàn diện, đầy đủ và sâu sắc về tầm vóc cùng các giá trị ngoại hạng của nhân loại chứa đựng trong di sản vịnh Hạ Long và vùng lân cận vẫn còn hạn chế. 

Hai là, bản chất tự nhiên và các yếu tố duy trì tính bền vững của Di sản thiên nhiên thế giới này vẫn chưa được nhận diện đầy đủ, chính xác, nên việc xác định các phương án “đánh đổi” giữa phát triển và bảo tồn trong các trường hợp cụ thể vẫn “bị vấp”, xu hướng vẫn nghiêng về ưu tiên phát triển và các lợi ích ngắn hạn, các lợi ích dài hạn liên quan tới di sản đôi khi còn bị xem nhẹ.

Ba là, vịnh Hạ Long nằm trong một khu vực giàu tiềm năng phát triển đa ngành (multi-use), là một phụ hệ trong hệ thống “phức” thuộc quần thể đảo đá vôi Hạ Long - Cát Bà, đây là một thực thể tự nhiên hoàn chỉnh, nhưng lại được quản lý bởi hai chủ thể hành chính khác nhau: tỉnh Quảng Ninh và TP Hải Phòng, trong khi sự phối hợp liên tỉnh còn hạn chế.

Bốn là, vịnh Hạ Long chịu tác động rất mạnh từ đất liền (chiếm 50-80%), bao gồm chất thải rắn, chủ yếu là rác thải nhựa, quá trình đô thị hóa TP Hạ Long và hoạt động lấn biển; đặc biệt vai trò “vùng đệm thủy động lực học” của vụng Bãi Cháy và chức năng trao đổi nước của nó với vịnh Hạ Long thông qua Cửa Lục bị hạn chế dần, có nguy cơ gây tác động xấu trong tương lai gần nếu không có các giải pháp điều chỉnh tích cực. Thể tích của vụng Bãi Cháy bị suy giảm 40%, trong khi khu vực này chịu tác động mạnh của biến đổi khí hậu (gia tăng nứt, vỡ, trượt lở vách đá, xụp, xập hang động...) và nước biển dâng với hiệu ứng “nông hóa”, tăng sa bồi, tăng sự cố tràn dầu. Lưu ý rằng, bản chất tự nhiên của vịnh Hạ Long sẽ thay đổi (không còn là chính nó nữa) nếu chức năng tự nhiên của vụng Bãi Cháy bị tê liệt và thiếu các giải pháp căn cơ thích ứng với biến đổi khí hậu.

Năm là, phát triển du lịch ở vịnh Hạ Long có biểu hiện “nóng”, quá tải, trong khi hoạt động quản lý điểm đến trong tiếp cận “chuỗi” còn hạn chế và hoạt động du lịch cũng là “thủ phạm” gây suy thoái môi trường di sản này. 

Sáu là, vịnh Hạ Long và khu vực lân cận có tiền đề phát triển của nhiều ngành, chứa đựng nguồn tài nguyên chia sẻ, trong khi lại đang quản lý theo ngành, khá phân cắt; các phương thức quản lý liên ngành, liên vùng, liên tỉnh và quản lý theo không gian chậm áp dụng, ít nhiều ảnh hưởng đến cách tiếp cận quản trị tổng hợp di sản.

Du thuyền hạng sang - sản phẩm du lịch mới, đẳng cấp của vịnh Hạ Long. Ảnh: Hùng Sơn

- Để tiếp tục phát huy những giá trị của vịnh Hạ Long gắn với công tác bảo tồn thiên nhiên hiệu quả, bền vững, theo ông Quảng Ninh cần phải làm gì?

+ Để phát huy những giá trị di sản toàn cầu của vịnh Hạ Long gắn với công tác bảo tồn thiên nhiên hiệu quả, bền vững, trước hết tỉnh Quảng Ninh phải áp dụng một cách đồng bộ các giải pháp. Bên cạnh việc tiếp tục đổi mới tư duy và nhận thức về tầm vóc di sản, nên sớm ưu tiên các giải pháp nhằm: Quản trị tổng hợp di sản dựa trên một cơ chế phối hợp liên ngành, liên tỉnh trong quản lý và trong quá trình ra quyết định phát triển, điều chỉnh các kế hoạch phát triển liên quan, nhấn mạnh đến vai trò của các doanh nghiệp và người dân địa phương, đồng thời tăng cường vai trò và năng lực của Ban quản lý vịnh Hạ Long. Tỉnh Quảng Ninh và TP Hải Phòng vừa qua đã thành công trong liên kết vùng ven biển, tạo lợi ích song trùng, kinh nghiệm này nên tiếp tục áp dụng để vận hành hiệu quả Liên minh quản lý di sản vịnh Hạ Long - Cát Bà; áp dụng các giải pháp thích ứng với biến đổi khí hậu và nước biển dâng dựa vào hệ sinh thái cũng như dựa vào cộng đồng

Bên cạnh đó, xây dựng và triển khai kế hoạch phát triển du lịch bền vững trong khu di sản thiên nhiên biển, khuyến khích phát triển nghề cá giải trí và du lịch lặn; giảm tải, giảm phát triển du lịch “nóng” và giảm sức ép đến môi trường di sản từ các hoạt động du lịch; giảm thiểu và quản lý hiệu quả chất thải đổ ra vịnh Hạ Long và vùng ven biển, trong đó có rác thải nhựa; sẵn sàng ứng cứu và ứng cứu hiệu quả các sự cố tràn dầu trong vịnh và lân cận; phân vùng sử dụng không gian vịnh Hạ Long và TP Hạ Long mới theo chức năng, theo cách tiếp cận dựa vào hệ sinh thái. Trên cơ sở đó phục hồi, hoàn nguyên chức năng vụng Bãi Cháy với tư cách là “vùng đệm thủy động lực” của vịnh Hạ Long. Vụng Bãi Cháy phải đóng vai trò là điểm nhấn trung tâm của đô thị Hạ Long mới, mang dấu ấn đậm nét của thành phố ven biển và biển gắn bó chặt chẽ với nhau để phát huy tối đa các giá trị Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long, tạo thương hiệu cho thành phố mới. Muốn thế, cần có những quyết định đột phá để di dời các hoạt động phát triển không phù hợp với chức năng phát triển mới và gây ô nhiễm môi trường tiềm tàng cho vụng Bãi Cháy và vịnh Hạ Long.

- Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!

Nguyễn Dung (Thực hiện)

[links()]