Báo Than - Ngọn nguồn của báo chí cách mạng Quảng Ninh

Những năm 1927-1928, Tổng bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đảng (sau này thường được gọi là Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội, gọi tắt là Đảng Thanh niên), tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam, chủ trương đưa một số đảng viên ra Vùng mỏ vừa để vô sản hóa vừa để gây dựng cơ sở đảng, vận động quần chúng làm cách mạng ở nơi tập trung đông đảo nhất của giai cấp công nhân.

Cuối năm 1928, nhóm đảng viên từ Hải Phòng, Thái Bình ra Cẩm Phả, Cửa Ông đã họp lại thành lập chi bộ, trực thuộc Thành ủy Hải Phòng. Đây là chi bộ Đảng Thanh niên đầu tiên ở Vùng mỏ. Ngày thành lập, chi bộ đã quyết định cho ra một tờ báo lấy tên là Than để phân phát cho công nhân, tuyên truyền giác ngộ cách mạng cho họ.

Tòa soạn Báo là ngôi nhà tạm trú do mấy anh chị em thuê với giá rẻ để ở. Đó là ngôi nhà nhỏ trước phố Boóc-đô, nay là phố Quang Trung - nằm trong khu Phố Cũ, Cẩm Phả. Người viết bài chính là Đặng Châu Tuệ, Bí thư Chi bộ. Anh Huỳnh Công Thái và anh Chu cùng góp bài. Người in là nữ đảng viên Vũ Thị Mai, nguyên nữ sinh Trường Tăng Đuy-puy Hải Phòng, đang là công nhân nhà sàng.

Báo Than in khổ nhỏ trên nửa trang giấy thếp học trò. Lúc đầu in thạch (thạch trắng đun nóng cho chảy đổ vào khay chờ nguội đông lại rồi đặt bản thảo xoa nhẹ, mực từ lớp thạch thấm lên in vào giấy. Mỗi lần được chừng 100 bản. Muốn in tiếp phải nấu lại thạch, đặt bản thảo khác). Mực in không có, chị Mai trộn hắc ín với muội đèn làm mực. Ra được mấy số, chị Mai về Hải Phòng, Thành ủy cho bàn in đá và mực in. Bàn in đá (in-li-tô: Dùng kim viết chữ ngược lên mặt đá rồi lăn mực cho mực lọt xuống nét bút, đặt giấy trắng xoa lên, mực thấm trên giấy thành dương bản. In xong phải mài đá cho nhẵn, khi in lại viết tiếp).

Báo Than số nào cũng có dòng khẩu hiệu ở đầu trang nhất lấy từ câu kết trong Tuyên ngôn cộng sản của Mác và Ăng-ghen: “Vô sản toàn thế giới liên hiệp lại!”. Nội dung các bài báo là tin tức, phóng sự về đời sống cực khổ, những đối xử tàn bạo, bất công của chủ mỏ ở ngay Cẩm Phả, Cửa Ông. Báo cũng kêu gọi, hướng dẫn đấu tranh, tuy nhiên khẩu hiệu đưa ra còn ấu trĩ, như: “Nhà máy về tay công nhân!”, “Ruộng đất về tay nông dân!”, “Thành lập chính quyền thanh niên!”.

Báo in xong, Bí thư Chi bộ Đặng Châu Tuệ giấu vào kho nhà máy, nơi anh làm thư ký. Sau đó, lần lượt các đảng viên đem đi phát không cho những quần chúng tin cậy, trước hết là các hội viên Công hội Đỏ. Sau ít tháng, Chi bộ kết nạp thêm hai đảng viên trẻ, báo được phát tán rộng hơn. Công nhân chuyền tay nhau, người biết chữ đọc cho người không biết chữ cùng nghe.

Báo Than có ảnh hưởng sâu rộng trong công nhân Vùng than Cẩm Phả, Cửa Ông. Các đảng viên theo dõi phản ứng của quần chúng, vừa sửa thêm cách viết vừa hiểu rõ quần chúng để kết nạp thêm đảng viên mới. Giữa năm 1929, Chi bộ chuẩn bị số báo Than đặc biệt kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga cùng với việc chuẩn bị treo cờ, căng khẩu hiệu, rải truyền đơn, đặt mìn lật đường tàu, phá trạm biến thế điện. Vừa may, đồng chí Nguyễn Văn Cừ (lúc đó mang bí danh Phùng) thay mặt Xứ ủy Bắc Kỳ ra chỉ đạo đã uốn nắn kịp thời. Đồng chí phân tích sai lầm manh động trong dự định nổ mìn nhưng khuyến khích báo Than. Đồng chí góp ý về cả nội dung và hình thức số Báo Than đặc biệt.

Sau vụ kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga gây chấn động, bọn mật thám Pháp kéo về truy lùng ráo riết. Đặng Châu Tuệ và Vũ Thị Mai phải rút về Hải Phòng, một số đảng viên sa vào tay mật thám. Sau gần một năm tuyên truyền cách mạng rất có hiệu quả, Báo Than không ra được nữa.

Tháng 2/1930, Đặng Châu Tuệ và Vũ Thị Mai được Thành ủy Hải Phòng đưa về Mạo Khê hoạt động. Ở đây đã có chi bộ Đảng Thanh niên. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ và đồng chí Nguyễn Đức Cảnh về chỉ đạo thành lập chi bộ Đảng Cộng sản. Ngày 23/2/1930, chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên ở Quảng Ninh thành lập tại đây. Chi bộ quyết định ra báo và lại lấy tên là Báo Than. Người chủ chốt làm Báo Than lại là Bí thư Chi bộ Đặng Châu Tuệ và đảng viên Vũ Thị Mai. Trước khi đưa in, bài vở được đồng chí Nguyễn Văn Cừ đọc và trực tiếp sửa chữa. Số báo đặc biệt kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động ra ngày 1/5/1930 đã đăng bài Quốc tế ca lời dịch thành thơ lục bát. Nhìn chung, chất lượng bài vở cổ vũ đấu tranh đã đúng hướng hơn. Tờ báo có ảnh hưởng không chỉ trong mỏ Mạo Khê mà còn rộng ra khắp vùng vì công nhân Mạo Khê ở rải nhiều xã trong huyện Đông Triều và huyện Kinh Môn.

Trong cao trào Cách mạng 1930-1931, nhiều chi bộ Đảng Cộng sản được nối tiếp thành lập ở Cẩm Phả, Hòn Gai, Vàng Danh, Uông Bí và đều trực thuộc Thành ủy Hải Phòng. Tháng 10/1930, Xứ ủy chỉ đạo thành lập Đặc Khu ủy mỏ để liên kết các đảng bộ và chi bộ lẻ vào một đảng bộ chung và chỉ định một ban chấp hành lâm thời, trong đó có đồng chí Vũ Văn Hiếu làm Bí thư. Hồi này ở Đảng bộ Cẩm Phả - Cửa Ông có Báo Hầm Mỏ, ở Mạo Khê có Báo Than. Đặc Khu ủy quyết định ra chung một tờ báo và lại lấy tên Báo Than, với trách nhiệm là cơ quan ngôn luận của Đặc Khu ủy nên có tầm cỡ lớn hơn. Báo ra mỗi tháng hai số, mỗi số in tới vài trăm bản và được phát hành khắp Vùng mỏ.

Rất tiếc là Báo Than của Đặc Khu ủy không tồn tại được lâu vì từ đầu năm 1931, Đảng bộ Đặc Khu ủy mỏ bị địch khủng bố dữ dội. Các đồng chí trong Khu ủy lần lượt bị sa vào tay địch. Báo Than ngừng xuất bản nhưng ảnh hưởng của nó còn in sâu trong công nhân.

Than là nguồn lửa. Báo Than thực sự là nguồn lửa cách mạng đã ba lần tỏa sáng. Ba lần Báo Than gắn liền với các bước trưởng thành của Vùng mỏ kiên cường Cách mạng và thực sự báo Than xứng đáng góp một mốc son vào lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam.